Forenzička ili ponekad nazvana sudska psihologija predstavlja jedan niz psiholoških subdisciplina primijenjene psihologije u okviru pravnog odnosno pravosudnog sistema. Forenzički psiholozi se mogu baviti ne samo pitanjima koja su povezana s kriminalnom psihologijom, koja predstavlja zapravo subdisciplinu forenzičke psiohologije, nego i drugim pitanjima u okviru građansko-pravnih sudskih procesa. Konačno, forenzički psiholozi se mogu baviti i tretmanom institucionalizovanih sudski presuđenih počinioca krivičnih djela. Forenzička psihologija je prisutna u raznim područjima društvenog života.
U nekim državama se forenzički psiholozi bave i kriminalnim profiliranjem u kojem nastoje identifikovati osumnjičene za krivično djelo, koristeći se informacijama koje se prikupe s mjesta zločina. U našem pravosudnom sistemu, sudski psiholozi (koji se najčešće određuju kao „sudski vještaci“) se u okviru istražnih radnji bave profiliranjem ličnosti osumnjičenih ili potencijalno oštećenih lica kod počinjenih krivičnih djela. Profiliranje ličnosti osumnjičenih se vrši uglavnom u istražnim postupcima, koje najčešće provode tužilaštva. Povremeno profiliranje ličnosti osumnjičenih ili oštećenih zahtijevaju i sudovi koji su potvrdili optužnicu protiv identifikovanih osumnjičenih, s tim da se tada obično radi o tome da se potvrde ili opovrgnu nalazi sudskih vještaka do kojih se došlo u fazi istražnih radnji ili da se ispituje procesna sposobnost optuženog. Kriminalna motivacija i pravosudni sistem su kompleksni, pa se onda i forenzički psiholozi bave raznim pitanjima od samog hapšenja osumnjičenih, pa do analize mjesta zločina, oštećenih krivičnim djelom ili kompetencija svjedoka da svjedoče tokom sudskog procesa, u slučaju da su navedeni kao svjedoci krivičnih djela od strane pravosudnih organa. Forenzički ili sudski psiholozi mogu biti od velike pomoći u samom procesu istrage i lakše otkriti osumnjičene i potencijalne žrtve, tj. pomoći istražnim organima da brže dođu do rješavanja slučaja.
Ne moraju svi pravni procesi biti pokretani pred pravosudnim organima (tužilaštvima i sudovima), već se određeni društveni (najčešće porodični) problemi mogu rješavati pred institucijama socijalnog rada. Centri za socijalni rad su nadležni za brakorazvodne sporove, pitanja dodjele starateljstva roditeljima, odnosno pitanja zaštite prava djece i ugroženih kategorija stanovništva, a gdje forenzički psiholozi mogu znatno doprinijeti u detekciji određenih problema i njihovom tretiranju od strane društvene zajednice.
Jedna od značajnijih uloga forenzičkih psihologa bi mogla biti i u tzv. forenzičkopsihološkoj terapiji odnosno savjetovanju, gdje se forenzički psiholozi pozivaju da se izjasne da li neko lice pati od nekih psihičkih poremećaja, tako da se forenzički psiholozi kao sudski vještaci pozivaju da svjedoče pred sudom kao „svjedoci iz struke“, a kao svjedoci se mogu pojaviti bilo u korist tužilaštva, bilo u korist odbrane osumnjičenog odnosno optuženog. Nakon donošenja presude, forenzički psiholozi se angažuju u procjeni i rehabilitaciji počinilaca krivičnih djela, određujući najefikasnije vrste tretmana, pa često i učestvujući u tom tretmanu aktivno.
Psihopatologija je jedan opšti pojam koji se odnosi na objašnjenje mentalnih poremećaja ili psiholoških oštećenja u stručnoj praksi i naučno-istraživačkom radu. Psihopatologija predstavlja naučna utemeljenja o mentalnim poremećajima, nastojeći objasniti na koji način mentalne bolesti odnosno mentalni poremećaji utiču na ljudsko mišljenje i ponašanje. Forenzička psihopatologija kombinuje psihopatologiju i pravni sistem odnosno pravna pitanja i pomaže u primjeni psihopatoloških teorija i praksi u okviru pravnih procesa.
Forenzička psihologija, s druge strane, je specijalizovana oblast za pravno područje, a foksuira se na praksu kliničke psihologije u okviru forenzičkih odnosno sudsko-procesnih pitanja (npr. razvod brakova, dodjela starateljstva, procjena podobnosti za praćenje sudskog postupka, procjena psihološke podobnosti za sklapanje pravnih poslova, etc.). Dakle, forenzička psihologija ne podrazumijeva nužno bavljenje psihičkim poremećajima, ali se bavi detektovanjem istih u okviru procjena ličnosti i sposobnosti lica, koja su involvirana u građansko-pravni sistem i ne moraju nužno biti povezani s kriminalnom psihologijom odnosno forenzičkom psihopatologijom.
Forenzička psihologija se bavi psihološkom procjenom lica koja su na bilo koji način involvirana u pravni sistem (procjena žrtava krivičnih djela, optuženih odnosno osumnjičenih, svjedoka u postupku, djece i roditelja u brakorazvodnim parnicama, odraslih ljudi u kontekstu njihovih sposobnosti da prate sudske procese i sl.). Posebno su forenzički psiholozi – sudski vještaci obučeni (ili bi trebalo da budu obučeni) za sljedeće oblasti:
- Zlostavljanje djece i slučajevi dodjele starateljstva odnosno procjene roditeljskih kompetencija;
- Uračunljivost (u timu sa vještacima psihijatrima) i kompetencije u smislu praćenja toka sudskog postupka;
- Procjene u eventualnim prijetnjama školskom ambijentu;
- Procjena žrtava krivičnih djela;
- Psihološke evaluacije stranaka u sudskom postupku;
- Procjene i tretman maloljetnih i mlađih punoljetnih delinkvenata
- Usluge psihološkog savjetovanja
- Izrada planova psihodijagnostike i tretmana.
Forenzički psiholozi odnosno sudski vještaci moraju biti veoma upoznati s pravnim sistemom, procedurama i zakonima iz određenih oblasti (Zakon o krivičnom postupku, Krivični zakon, Zakon o izvršenju krivičnih sankcija, Zakon o parničnom postupku; Zakon o zaštiti i postupanju s djecom i maloljetnicima u krivičnom postupku; Porodični zakon, Zakon o zaštiti od nasilja u porodici i dr.). Oni su ovlašteni da vrše kliničke procjene, vode kliničko-forenzičke intervjue, te pišu nalaze i mišljenja odnosno izvještaje o izvršenim kliničko-forenzičko-psihološkim procjenama i naučno-stručnim istraživanjima, koja obično dokumentuju forenzičko-psihološkim izvještajem.
Forenzička psihopatologija svoj fokus stavlja na tačnu psihodijagnostiku mentalnih oboljenja u cilju procjene, dijagnoze i identifikovanja najboljeg plana tretmana za procjenjivano lice, pa se o procjeni takvih lica mora svjedočiti pred sudom tumačeći nalaze do kojih se došlo tokom forenzičko-kliničke procjene. Stručnjak tako može analizirati psihopatološke indikatore koji utiču na rezonovanje i prosuđivanje tokom počinjenja krivičnog djela (lat. tempore criminis). Takvi podaci mogu poslužiti u svrhu donošenja zaključaka da li je osumnjičeni za krivično djelo odgovoran i može li se proglasiti krivim ili mentalni poremećaj predstavlja klinički značajan indikator kod donošenja sudske odluke (da li je eventualno potrebno provesti mjere psihijatrijsko-psihološkog liječenja).
U shvatanju psihopatoloških fenomena i procesa, najznačajnija je sposobnost lica da donosi odluke zasnovane na uvidu, zatim njegova/njena sposobnost rasuđivanja, zaključivanja i sistem moralnih vrijednosti. Neurološki poremećaji, mentalna oboljenja, fiziološka stanja i medicinska stanja usljed određene dijagnoze, uključujući i zloupotrebu alkohola i psihoaktivnih supstanci, mogu oštetiti sposobnost upravljanja svojim postupcima. Takva stanja mogu izazvati ozbiljne promjene i teškoće u psihičkom funkcionisanju, tj. mogu uticati na snažna emocionalna pražnjenja bijesom koji može eskalirati eksplozivnom reakcijom, a koja opet rezultira nekad i fatalnom posljedicom.
Procjena krivične odgovornosti je veoma značajna u sudskim procesima, pa sudski vještaci – forenzički psiholozi i psihopatolozi zajedno sa forenzičkim psihijatrima pomažu u davanju nalaza i mišljenja odnosno odgovora na pitanje o stepenu krivične odgovornosti osumnjičenog, odnosno optuženog. Naš pravni sistem prepoznaje to kroz institut „uračunljivosti“ a sama uračunljivost se definiše u najkraćem kao nesposobnost počinioca krivičnog djela da tempore criminis (dakle, u trenutku činjenja krivičnog djela) upravlja svojim postupcima usljed postojanja psihopatoloških indikatora koji bi ga mogli osloboditi krivične odgovornosti. Međutim, oslobađanje od krivične odgovornosti usljed neuračunljivosti ne znači da se počinilac krivičnih djela pušta na slobodu, kao što je to nekad bio slučaj zbog nepostojanja forenzičkih ustanova koje bi zbrinjavale takve počinioce krivičnih djela (u BiH je ovo bio možda čak i jedini slučaj u Evropi da se ovakvi forenzički počinioci krivičnih djela nemaju gdje smjestiti i onda su puštani da budu na slobodi). Osoba koja se proglasi neuračunljivom, morala bi biti smještena u forenzičku specijalističku ustanovu za liječenje i zbog toga konačan odgovor na pitanje uračunljivosti mora dati sudski vještak iz oblasti (neuro)psihijatrije, a vještaci psiholozi mogu pomoći u testiranju i procjeni počinioca krivičnog djela u postupku vještačenja odnosno opservacije i dati zaključak i svoje mišljenje o sposobnosti osobe da upravlja svojim postupcima tempore criminis, ali to dakle vještaci psihijatri moraju „pravno potvrditi“. U našem pravnom sistemu postoji i stepenovana uračunljivost, odnosno tzv. „bitno smanjena uračunljivost“ koja podrazumijeva da je počinilac krivičnog djela bio značajno manje sposoban da upravlja svojim sposobnostima usljed psihopatoloških indikatora – u pravilu se u ovim slučajevima počinilac krivičnog djela smatra krivično odgovornim, izriče se kazna zatvora, ali se uz nju izriče i mjera obaveznog liječenja od psihičke bolesti (dakle obaveza psihijatrijskog liječenja) odnosno od alkoholizma ili zavisnosti od droga, ukoliko su alkoholizam ili zavisnost od droga doveli do počinjenja krivičnog djela, tj. ako se mogu dovesti u direktnu vezu s počinjenjem krivičnog djela i mentalnim stanjem počinioca tempore criminis.
Dolaženje do konačne psihodijagnoze kod različitih psihopatoloških stanja može biti veoma težak i naporan proces, posebno kada osoba nema ispunjene sve kriterije za dijagnozu mentalnog poremećaja prema postojećim klasifikacijama mentalnih bolesti. Uočene psihopatološke karakteristike mogu uticati na provizornu ili diferencijalnu psihodijagnostiku, ali se psihopatološka stanja s konačnom dijagnozom ne mogu definisati ako nisu ispunjeni svi kriteriji navedeni u postojećim klasifikacijama mentalnih poremećaja, ako su simptomi nedosljedni ili ako traju kraće vremena od predloženog u klasifikacijama.
Forenzička psihopatologija se posebno odnosi na izvršenje krivičnih djela, odnosno ličnosti počinilaca i eventualno žrtava krivičnih djela. Od interesa mogu biti dob, kompetentnosti, bolest, mentalni poremećaji i mentalne bolesti, kao i drugi faktori koji se uzimaju u razmatranje prilikom procjene počinilaca krivičnih djela i njihovih žrtava. Ova subdisciplina forenzičke psihologije se bavi razumijevanjem i naučnim istraživanjem mentalnih poremećaja i njihovog uticaja na ponašajne i kognitivne sposobnosti osobe koja je involvirana u sudski proces, obično u procesu krivičnog postupka (kao svjedok, žrtva/oštećena strana, osumnjičeni/optuženi), iako nije ograničena samo na krivične procese, već se proširuje i na građanske parnice, a eventualno i upravne i druge sudske postupke.