Klinička psihologija i Psihopatologija

Klinička psihologija i Psihopatologija predstavljaju subdiscipline psihologije i vrlo su usko povezane, jer se, najkraće rečeno, bave mentalnim poremećajima. Mentalni poremećaji se odnose na klinički značajan (dakle od značaja za procjenu i tretiranje u kliničkom ambijentu) psihološki ili ponašajni sindrom (skup svih simptoma i znakova), a koji pogađa određeno lice u bilo kojem razvojnom periodu života, a povezuje se s nelagodom, nesposobnošću (teškoćama u funkcionisanju u jednom ili više bitnih životnih područja) ili čak s rizikom od patnje zbog smrti, boli, onesposobljenosti ili gubitka slobode. Prihvatanje vlastitog mentalnog poremećaja, koji se otkrije detaljnom psihodijagnostičkom procjenom i koji je dominantan u funkcionisanju procjenjivanog lica, jedan je od prvih koraka ka rješavanju problema koji se vezuju za taj poremećaj. Gotovo da ne postoji čovjek na zemaljskoj planeti, koji nema nikakvih psihičkih problema, samo što za kliničku psihologiju postaju bitni oni koji su „klinički značajni“, a to znači koji onesposobljavaju dijete ili osobu u određenom aspektu života.

Ako djeca popuste u školi, ako mladi zakazuju u svom akademskom napredovanju ili ako odrasli postanu radno disfunkcionalni i neodgovorni, to je već alarm koji ukazuje da se u pozadini nešto dešava s ličnošću i da su problemi postali „klinički indikativni“. Nekada su problemi samo psihološke prirode, a nekada i biološke. Oni koji su biološke prirode, u pravilu obuhvataju i psihu, dok oni koji su samo psihološki djeluju na biološko samo dotle dok se nisu proradili psihološki kroz odgovarajuće metode i tehnike sticanja samouvida. Svaka ljudska jedinka za sebe ispoljava mentalne poremećaje svojstveno svojim individualnim karakteristikama i postoje ogromne interindividualne razlike u manifestacijama psihičkih poremećaja. Međutim, naučnici su morali napraviti određene klasifikacije mentalnih poremećaja, kojih se u struci i nauci moramo pridržavati, ali je opštepoznato da ni jedan psihički poremećaj u pravilu ne dolazi sam i gotovo uvijek je prisutan u komorbiditetu s drugim poremećajima ili simptomima drugih poremećaja, tako da se javljaju kombinovane mentalne smetnje u svakodnevnom životu, od kojih su neke lakše, a neke teže otklonjive. Psihotretman najviše zavisi od lica koje se podvrgava tom psihotretmanu, odnosno motivaciji tih lica, a s druge strane i od iskusnosti i predanosti samog psihologa koji vrši psihotretmanske usluge. Psihodijagnostika je takođe jedan početni dio tretmanske usluge, jer se radi o prepoznavanju problema i određivanju plana njegovog rješavanja.

Mentalni poremećaji su klasifikovani u Međunarodnoj klasifikaciji bolesti, od kojih je nova verzija ICD-XI objavljena i stavljena u upotrebu od 1.1.2022. godine; kao i u Dijagnostičkom statističkom priručniku za mentalne poremećaje, peta verzija, revizija teksta (DSM-V-TR). Postoje neke razlike u ovim klasifikacijama, iako su se vremenom DSM naučnici i stručnjaci prilagođavali kriterijima iz ICD-a, koja je zapravo međunarodna klasifikacija svih bolesti, a mentalni poremećaji su obuhvaćeni jednim poglavljem (u jedanaestoj verziji šestim, u prijašnjim verzijama petim poglavljem). Sada je uveden novi dijagnostički sistem, dok se kod nas još uvijek koristi dijagnostički sistem sa slovom F i numeričkim kodom za određeni mentalni poremećaj, npr. F 43.1 – Posttraumatski stresni poremećaj (PTSP, u novoj klasifikaciji ICD-XI, ovaj poremećaj je kodiran sa oznakom „6B40“).

U ICD-XI i DSM-V-TR klasifikacijama mentalni, ponašajni i neurorazvojni poremećaji su klasifikovani kroz sljedeća područja:

Pitanja vezana za seksualno zdravlje

Psihotični poremećaji

Karakteristika psihotičnih poremećaja jeste da ih psiholozi mogu prepoznati ali ih samo psiholozi ne mogu tretirati bez pomoći psihijatrijske struke odnosno bez psihofarmakološkog tretmana. Kada psiholog ustanovi da se kod lica pronalaze simptomi psihotičnog poremećaja, upućuje se na psihijatrijski pregled, radi ustanovljavanja dijagnoze i određivanja adekvatne medikamentozne terapije. Uz medikamentoznu terapiju je potrebno provoditi i psihotretman, kako bi efekat liječenja bio brži i djelotvorniji, te u cilju smanjenja epizoda pogoršanja bolesti. Psihologija pomaže u načinu na koji se lica sa psihotičnim poremećajima nose sa svojim simptomima.

U psihotične poremećaje se ubrajaju:

Šizofrenija
Šizoafektivni poremećaj
Šizofreniformni poremećaj
Kratki psihotični poremećaj
Sumanuti (deluzioni, ex. paranoidni) poremećaj
Drugi psihotični poremećaji

Šizofrenija

Psihotični simptomi moraju trajati najmanje šest mjeseci;

Postojanje barem dva od sljedećeg:

deluzije ili sumanutosti (pogrešna vjerovanja koja nemaju uporišta u realnosti);
halucinacije (najčešće slušne, a mogu biti vidne, taktilne, olfaktorne, gustativne, dakle simptom se odnosi na „čulnu“ obmanu i može obuhvatiti bilo koje čulo, ali su najopasnije slušne uglavnom u vidu određenih glasova);
dezorganizovani govor (nema koherentnosti, salata od riječi);
veoma dezorganizovano ili katatono ponašanje (podrazumijeva barem tri od sljedećeg:
stupor /bez reakcije na okolinu, potpuni izostanak pokreta i govora/;
katalepsija /održavanje neprirodnog položaja tijela duži period vremena/;
voštana fleksibilnost /udovi ostaju u onom položaju kako ih neko drugi postavi/;
mutizam /minimalni govor ili nepostojanje govora/;
negativizam /otpor prema uputama odnosno suprotna aktivnost od tražene/;
poziranje /držanje čudnih ili rigidnih poza nasuprot gravitaciji/;
manerizmi /ponavljani, pretjerani pokreti koji se čine neprikladnima/;
stereotipije /ponavljani besmisleni pokreti poput ljuljanja ili tapšanja rukama/;
agitiranost /neprekidni, nesvrhoviti pokreti bez spoljnih trigera/;
grimasiranje /pravljenje neobičnih facijalnih ekspresija/;
eholalija /ponavljanje riječi koje neko drugi izgovori/;
ehopraksija /ponavljanje pokreta druge osobe/);
negativni simptomi šizofrenije (nedostatak motivacije, zaravnjen afekat, redukovan govor).

Ranije su postojali podtipovi šizofrenije (paranoidni, katatoni, rezidualni, dezorganizovani i nediferencirani, ali su oni izbačeni iz novih klasifikacija i stavljen je fokus na tzv. „dimenzionalno“ psihodijagnostikovanje, zbog čega se šizofreni psihotični poremećaji smatraju „spektrom“ i zato je akcenat na intenzitetu odnosno „ozbiljnosti“ poremećaja, kao i na negativne simptome (povlačenje, bezvoljnost i dr.).

Šizoafektivni poremećaj

Ovaj poremećaj podrazumijeva kombinaciju simptoma šizofrenije i poremećaja raspoloženja (manije ili depresije, pa postoji bipolarni tip kada su prisutna i depresivna i manična raspoloženja ili depresivni tip kada je prisutno samo depresivno raspoloženje), a simptomi poremećaja raspoloženja su prisutni najveći period trajanja poremećaja odnosno bolesti.

Šizofreniformni poremećaj

Ovaj poremećaj se javlja sa simptomima šizofrenije, ali kraćeg trajanja (od jednog do šest mjeseci), te ne mora nužno dovesti do onesposobljenosti (kao kod šizofrenije). Psihodijagnostika ovog poremećaja je važna, jer se oni koji se podvrgnu liječenju mogu izliječiti u potpunosti, a oni koji se ne oporave, mogu razviti simptome šizofrenije, koja predstavlja hroničnu bolest.

Kratki psihotični poremećaj

Označava iznenadnu pojavu psihotičnih simptoma (kao kod šizofrenije) kraćeg trajanja od jednog dana do jednog mjeseca. Nakon epizode se dolazi u prethodno „normalno“ tj. funkcionalno stanje. Često je trigerisano traumatskim iskustvom, visokim intenzitetom stresa ili specifično kod žena porodilja – Postpartum psihotična epizoda (neposredno nakon poroda).

Postpartum psihotična epizoda

U stanjima postpartum psihotičnih napada, neke porodilje ubijaju svoje dijete, zbog čega se čedomorstvo smatra jednom vrstom „privilegovanog“ krvičnog djela odnosno „privilegovanog“ ubistva, zato što ga mogu počiniti samo žene i jako je često povezano sa stanjem nakon poroda, a na koje stanje utiču i iskustva tokom prenatalnog perioda, tj. tokom trudnoće. Čedomorstva su od posebnog značaja za forenzičko-psihološke analize i sudska vještačenja, jer su veoma često povezana s traumatskim iskustvima zlostavljanja iz djetinjsva i mladosti, čak najčešće seksualnog zlostavljanja.

Postpartum psihoza je ozbiljno mentalno stanje koje se dešava neposredno nakon poroda, odnosno u narednih nekoliko sedmica nakon poroda i smatra se hitnim medicinskim slučajevima koji zahtijevaju brzo i hitno reagovanje. Simptomi se mogu pojaviti iznenadno, često u okviru prve dvije sedmice nakon poroda, a uključuju:

psihotične simptome /halucinacije, sumanutosti, dezorganizovano mišljenje/
simptome koji se odnose na raspoloženje /ekstremne promjene raspoloženja koje idu od ekstremne eurofije do duboke depresije; ozbiljna anksioznost ili agitiranost, tj. osjećanje neodmornosti, nesposobnost opuštanja, panični napadi; iritabilnost i agresija – lako se naljuti i uznemiri/
ponašajni simptomi – /nesanica, nemogućnost da se zaspi čak i pod osjećajem iscrpljenosti; hiperaktivnost u smislu prekomjernog nivoa energije; impulsivno i rizično ponašanje, pravljenje nesavjesnih odluka; zanemarivanje ili opsjedanje bebom – ekstremno emocionalno distanciranje ili pretjerano uključivanje/;
kognitivni i perceptivni simptomi – /paranoja, teškoće u pamćenju i koncentraciji, dezorijentisanost u vremenu, prostoru i gubljenje kontakta sa stvarnošću

Postpartum psihotične epizode se smatraju HITNIM psihijatrijskim stanjima, jer majka može nauditi sebi ili bebi, a češće se javlja kod žena s istorijom Bipolarnog poremećaja ili šizoafektivnog poremećaja, ako su se ranije dešavala postpartum psihotične epizode i ako postoji porodična istorija mentalnih bolesti.

Ako Vi ili neko koga Vi poznajete pokazuje znakove Postpartum psihoze, potražite ODMAH medicinsku pomoć, tako što ćete pozvati Službu hitne pomoći ili tako što ćete posjetiti bolnicu. Tretman podrazumijeva hospitalizaciju, medikamentozni tretman antipsihoticima i stabilizatorima raspoloženja i psihotretmanski suport.

Deluzioni poremećaj ili Sumanuti poremećaj

/ex Paranoidni poremećaj/

Ovaj poremećaj podrazumijeva prisustvo (ne)bizarnih sumanutosti tokom barem jednog mjeseca, nema drugih psihotičnih simptoma poput dezorganizovanog govora, halucinacija. Postoje i podtipovi:

erotomanski /vjeruju da je neko drugi zaljubljen u njih/;
grandiozni /vjeruju da imaju specijalne vještine i sposobnosti/;
proganjajući /vjeruju da su praćeni, uznemiravani, špijunirani, prisluškivani, trovani, proganjani, uhođeni/;
ljubomorni /vjeruju da ih partneri varaju bez ikakvog dokaza – ovo su najčešći problemi u intimnim vezama među ljudima i dolaze do stepena paranoidne interpretacije ljubomore, koje nekad završavaju i fatalno dakle ubistvima partnerke obično od strane muškog partnera – kada su žene ljubomorne na svoje partnere, one više dramatizuju i lakše „opraštaju“ seksualno nevjerstvo, a znatno teže emocionalno, dok muškarci lakše opraštaju emocionalno nevjerstvo ako je postojalo, ali agresivnije reaguju na seksualno nevjerstvo, a veoma često su upravo muškarčeve ljubomore neosnovane i proizlaze iz osjećaja nesigurnosti i seksualne impotentnosti. Preporuka je parovima da se obrate za psihološku pomoć u cilju prevazilaženja problema koji se odnose na međusobno ljubomorisanje!
somatski /vjeruju da su zaraženi nekim parazitima ili da imaju neko medicinsko stanje/.

Drugi psihotični poremećaji

Mogu biti uzrokovani zloupotrebom psihoaktivnih supstanci ili nekim drugim medicinskim stanjem (moždani udari, tumori mozga, epilepsija, neurološke bolesti, infekcije i dr. medicinska stanja). Postoji i tzv. indukovani sumanuti poremećaj (franc. „folie a deux“ ili „ludilo u dvoje“) – podrazumijeva sumanutost dva ili više lica, obično povezanih u jednu emocionalnu vezu, tako psihotični mogu postati svi članovi porodice indukcijom jednog psihotičnog člana.

Poremećaji raspoloženja

Poremećaji raspoloženja se dijele na bipolarne i „unipolarne“, odnosno depresivne, jer sam manični poremećaj gotovo da ne postoji, pa su tako poremećaji raspoloženja uvijek „i depresivni“ ili „samo depresivni“. Kod bipolarnog poremećaja dolazi do smjenjivanja perioda raspoloženja koja su karakteristična za „maničnost“, odnosno „hipomaničnost“ sa depresivnim periodima, koji su obično dugotrajniji i u kojima se mogu pojaviti i periodi suicidalnosti. U poremećaje raspoloženja se ubrajaju:

Bipolarni poremećaji (tip I i tip II)
Depresivni poremećaji a u kojeg spadaju: Veliki depresivni poremećaj; Perzistirajući depresivni poremećaj (distimija); Disruptivni poremećaj raspoloženja; Predmenstrualni disforični poremećaj.

Bipolarni poremećaji (tip I i tip II)

Bipolarni poremećaji su poremećaji raspoloženja s epizodama povišenog (maničnog, euforičnog) i sniženog (depresivnog) raspoloženja, a razlikuju se u stepenu ozbiljnosti maničnih epizoda i njhovom uticaju na samo funkcionisanje.

Manične epizode su karakteristične za Bipolarni poremećaj tip I, a hipomanične i epizode velike depresije za Bipolarni poremećaj II. Dok manične epizode kod tipa I traju barem jednu sedmicu, hipomanične epizode kod tipa II mogu trajati i kraće, barem četiri dana. Manija je u tipu I ozbiljna i može uzrokovati psihotične simptome, može biti potrebna hospitalizacija ili proizvesti opasna ponašanja.

Kod tipa I, hipomanične epizode nisu tako ozbiljne, nema psihotičnih simptoma i obično nije potrebna hospitalizacija. Depresivne epizode se kod tipa I mogu ali i ne moraju pojavljivati, dok se za dijagnozu tipa II mora pojaviti barem jedna velika depresivna epizoda. Funkcionisanje je oštećenije kod tipa I nego kod tipa II, jer hipomanija može ponekad poboljšati produktivnost. Potencijalni rizik od suicida je znatno veći kod tipa II, jer su češće depresivne epizode.

Manično ponašanje (tip I) podrazumijeva ekstremno visok nivo energije, hiperaktivnost i neumornost, dok se kod hipomanije (tip II) javlja povišen nivo energije, ali kontrolisan. Kod tipa I odnosno manije, dolazi do ubrzanog govora, kojeg je teško prekinuti, a u hipomaničnosti (tip II) se javlja govorljivost, postoji ubrzanost, ali ona nije tako ozbiljna. Ozbiljno izlaganje rizičnm ponašanjima (kompulzivno trošenje, brza vožnja, konzumiranje psihoaktivnih supstanci, seksualni promiskuitet) je više karakteristično za manično (tip I) nego hipomanično (tip II) ponašanje, kod kojeg postoji određen nivo impulsivnsoti, ali nije toliko opasan. U maničnom tipu su moguće i sumanutosti i halucinacije, dok se kod hipomaničnosti psihotični simptomi ne pojavljuju. Manične osobe imaju slabiju potrebu za spavanjem i osjećaju se energično, dok je kod hipomaničnih redukovana potreba za snom, ali se ne iscrpljuju ekstremno.

Depresivni poremećaji

Depresivni simptomi su najčešći motiv traženja psihološke pomoći i ovakvi simptomi moraju trajati najmanje dvije sedmice, da bi se klinički označili kao postojanje depresivnog poremećaja. Ne mora značiti da se povremena depresivna stanja u koja zapadaju svi ljudi mogu označiti kao depresivni poremećaj, zbog čega je potrebno izvršiti detaljniju psihodijganostičku procjenu. Razlikuje se nekoliko vrsta depresivnih poremećaja.

Veliki depresivni poremećaj

Podrazumijeva stalno prisutno veoma nisko raspoloženje i gubitak interesa ili zadovoljstva u gotovo svim aktivnostima, kao i simptome poput umora, osjećaja bezvrijednosti, slabije koncentracije, suicidalne misli, osjećaj tuge, bezvoljnosti, gubitak apetita, gubitak interesa za seksualne aktivnosti i dr. Simptomi moraju trajati najmanje dvije sedmice i uzrokovati klinički značajan nivo stresa i oštećenja u svakodnevnom funkcionisanju. Obavezna je procjena rizika od suicida pri svakoj psihodijagnostičkoj procjeni. Nekad je moguće veliki depresivni poremećaj tretirati samo psihotretmanskim pristupom, ali je najefikasniji tretman kombinacija psihotretmanskih razgovora i medikamentozne terapije antidepresivnim lijekovima.

Perzistirajući depresivni poremećaj (distimija)

Predstavlja hroničnu formu depresije koja traje najmanje dvije godine, a radi se o simptomima koji su blaži od onih koji se pronalaze kod Velikog depresivnog poremećaja, ali su ovi simptomi dužeg trajanja i ne popuštaju pogođenu osobu. Osobe koje pate od ovog poremećaja mogu imati epizode Velike depresije tokom trajanja distimije. Ovaj poremećaj je izuzetno težak jer može predstavljati značajan distres za okolinu i samu osobu koja pati, pa dolazi do poremećaja bračnih i porodičnih odnosa. Poremećaj je hroničnog karaktera i radi se na tome da osoba prihvati svoju bolest uz medikamentoznu terapiju koju određuje psihijatar.

Disruptivni poremećaj raspoloženja

Poremećaj karakterističan za djecu i adolescente, a odlikuje se stalnim iritabilnim ili ljutitim raspoloženjem, te ozbiljnim izljevima bijesa koji nisu proporcionalni situaciji. Simptomi podrazumijevaju agresivne ispade u kombinaciji s ljutim ili razdražljivim raspoloženjem koje može trajati danima, te se često sreće kod djece s drugim psihičkim bolestima ili poremećajima.

Predmenstrualni disforični poremećaj

Ozbiljne promjene raspoloženja , iritabilnost i drugi simptomi koji se pojavljuju jednu sedmicu prije menstruacije. Žene se često žale da imaju bolove ili druge psihičke probleme i promjene raspoloženja, koje su povezane s njihovim menstrualnim ciklusom. Radi se detaljna psihodijagnostička procjena, a koja podrazumijeva najčešće uzimanje detaljne istorije psihoseksualnog razvoja. Nekad su potrebne i druge medicinske ili biološke pretrage, radi otklanjanja bioloških uzroka.

Depresivni poremećaji mogu biti izazvani i zloupotrebom psihoaktivnih supstanci ili nekim drugim medicinskim stanjima poput neuroloških poremećaja ili poremećaja u radu štitne žlijezde.

Suicid

Suicidalno ponašanje se može manifestovati na razne načine, od suptilnih znakova upozorenja do direktnih izjava o namjeri samoubistva. Ako Vi ili neko koga Vi poznajete ispoljava ove simptome, potrebno je da se ODMAH potraži psihološka ili medicinska pomoć.

Psihološki i emocionalni znakovi suicidalnog ponašanja su:

Intenzivna tuga ili beznadežbost (osjećanje da stvari nikada neće biti bolje);
Ozbiljna anksioznost ili agitiranost (konstantna briga, neodmornost, panični napadi);
Osjećaj zatočenosti ili nesnošljive boli (vjerovanje da se ne može izaći iz patnje koja se osjeća);
Iznenadne promjene raspoloženja (drastične promjene od ekstremne tuge do smirenosti, koja može indikovati odluku da se počini samoubistvo);
Osjećaj krivice ili bezvrijednosti (osjećaj da je osoba drugima na teretu i da život nema smisla)

Ponašajni znakovi upozorenja su:

Govorenje da se želi umrijeti („Da barem nisam na ovom svijetu“ „Svima će biti bolje bez mene“);
Traganje za sredstvima kojima se može ubiti (istraživanje načina umiranja, nabavljanje oružja, skupljanje tableta i dr.);
Povlačenje od voljenih osoba (izbjegavanje prijatelja, porodice i socijalnih događaja);
Bacanje određenih vrijednih stvari ili pojava neobičnih želja (neočekivano bacanje vrijednih stvari ili pojavljivanje želje da se nestane);
Povećano korištenje supstanci (alkohola i droga);
Rizično ili nesavjesno ponašanje – opasna vožnja autom, samoozljeđivanje, nevođenje računa o vlastitoj sigurnosti;
Iznenadna smirenost nakon ekstremnog stresa – znak da je osoba vjerovatno donijela odluku da počini samoubistvo

Fizićki simptomi uključuju:

Promjene u obrascima spavanja (pretjerano mnogo ili premalo spavanja)
Promjene u apetitu ili težini – jedenje značajno više ili manje nego obično
Samoozljeđivanje – rezanje, bodenje, prženje ili druge forme samoozljeđivanja

Hronični umor ili nedostatak energije – konstantan osjećaj iscrpljenosti.

Anksiozni i poremećaji povezani sa strahom

Ovi poremećaji se dijele na:

Generalizovani anksiozni poremećaj
Panični poremećaj
Fobične poremećaje
Poremećaj separacione anksioznosti
Selektivni mutizam
Opsesivno-kompulzivni poremećaj

Generalizovani anksiozni poremećaj

Podrazumijeva pretjeranu, nekontrolisanu zabrinutost i strepnju u vezi s različitim životnim temama, događajima ili aktivnostima, a simptomi traju najmanje šest mjeseci i uzrokuju značajan stres ili oštećenje u svakodnevnom funkcionisanju. Mogu se pojaviti i simptomi neodmornosti, umora, teškoće u koncentraciji, iritabilno raspoloženje, napetost u mišićima, te poremećaji spavanja i sna.

Panični poremećaj

Odnosi se na ponavljane i neočekivane panične napade, kao iznenadne periode intenzivnog straha ili nelagode. Može uključivati simptome poput znojenja, drhtanja, brzog otkucaja srca, bol u grudima, kratkoću daha, te strah od gubitka kontrole nad sobom ili strah od umiranja.

Fobični poremećaji

Odnose se na postojanje visokog intenziteta straha od određenih situacija ili objekata, usljed čega osoba ne može adekvatno funkcionisati u svakodnevnom životu. Najčešća je agorafobija, koja se odnosi na strah od otvorenih prostora, odnosno povezan je sa strahom da se neće moći pobjeći ako dođe do paničnog ataka ili ako se pojavi intenzivna anksioznost. Osoba će izbjegavati da bude na otvorenim prostorima, trgovima, tržnim centrima ili će doživjeti intenzivan strah, fizičke simptome kod ovakvih situacija. Usljed ovakvih strahova, osoba ograničava svoje kretanje i ne želi ići dalje od kuće, zbog toga što misli da će doživjeti panični napad kojeg neće moći kontrolisati.

Postoje i specifične fobije koje se odnose na pretjeran i perzistirajući strah od specifičnih objekata ili situacija, kao što su visina, letenje, skučeni zatvoreni prostori, igle, krv i dr. Posebna vrsta fobičnog poremećaja jeste jeste tzv. „socijalna fobija“ ili poremećaj socijalne anksioznosti, a odnosi se na intenzivan strah od toga da će ljudi s ovom fobijom biti negativno procjenjivani u situacijama koje zahtijevaju neke socijalne vještine ili aktivnosti, zbog čega izbjegavaju socijalne situacije ili značajan stres koje im te situacije mogu uzrokovati.

Poremećaj separacione anksioznosti

Odnosi se na intenzivan strah ili uznemirenost zbog odvajanja od osoba s kojima je uspostavljena emocionalna vezanost, obično se pojavljuje kod djece, ali se može pojaviti i kod odraslih. Simptomi mogu da budu uočeni kroz postojanje noćnih mora i košmara, fizičke simptome, značajan stres kada su odvojeni od onih koje vole i s kojima su emocionalno povezani. Vrlo je bitno procijeniti da li se u situacijama separacione anksioznosti radi o „umišljenoj“ separacionoj anksioznosti, koja može biti indukovana od strane odrasle osobe prma djetetu, što je česta situacija u procesima razvoda brakova. Naime, roditelj počinje patološki vezati dijete za sebe, ne dozvoljavajući djetetu da dalje razvija i stvara emocionalnu vezu s drugim roditeljem. Patološke emocionalne veze između djece i roditelja remete bračne i porodične odnose u odrasloj dobi, što se posebno dešava u porodicama koje žive u zajednicama (npr. gdje sin dovede suprugu kod svojih roditelja i gdje svi žive zajedno, pa dolazi do negativnih reakcija posebno u odnosima između majke od sina i njegove supruge, usljed čega nastaju i problemi zbog kojih se ljudi obraćaju za psihološku podršku).

Selektivni mutizam

To je rijedak poremećaj kod djece (a može se desiti i kod mladih odraslih), gdje pogođeno lice nije sposobno da govori u specifičnim socijalnim situacijama (npr. u školi), uprkos sposobnosti da govori u drugim socijalnim kontekstima (npr. kod kuće). Moguće je da se ovakvo stanje poveže s nekom situacijom intenzivnog stresa koja je izazvala odnosno bila triger za takvo stanje, pa se to ustanovljava detaljnom psihodijagnostičkom procjenom ličnosti i razvoja, kao i analizom specifičnih situacija i reakcija na te situacije.

Opsesivno-kompulzivni poremećaj

Podrazumijeva namećuće, neželjene misli (opsesije) i ponavljana ponašanja ili mentalne aktivnosti (kompulzije), koje se upražnjavaju radi redukcije napetosti ili preveniranja pojavljivanja straha. Najčešće se ovaj poremećaj odlikuje u pretjeranoj opsjednutosti čistoćom prostora, strahom od zaraze, a što uzrokuje pretjerano čišćenje tijela, kompulzivno pranje ruku, kupanje, stres ako se poremeti red stvari i sl. Ovaj poremećaj može značajno smanjiti efikasnost svakodnevnog funkcionisanja. U ovu skupinu se ubrajaju i Poremećaji tjelesnog integriteta, gdje se osoba osjeća nelagodno zbog određenih dijelova svog tijela ili slike o sebi, te Poremećaj sakupljanja, koji se odnosi na pretjerano sakupljanje stvari koje su beskorisne do stepena da životni prostor postane neprikladan za svakodnevno funkcionisanje.

Poremećaji vezani uz stres i traumu

- Akutni stresni poremećaj;
- Posttraumatski stresni poremećaj (PTSP);
- Disocijativni poremećaj.
  Ovi poremećaji su se nekad svrstavali u poremećaje iz anksioznog spektra, a sada su odvojeni kao zasebni klinički entiteti. Razlikuje se nekoliko ovih poremećaja:
Akutni stresni poremećaj
Kada se desi neki stresni odnosno traumatski događaj, moguća je akutna stresna reakcija, sa simptomima koji liče na posttraumatski stresni poremećaj, ali traju kraći period vremena (od tri dana do jednog mjeseca). Poremećaj prilagođavanja je posebna forma produžene reakcije na stres i obično se javlja u radnom okruženju, kada je osoba stalno izložena stresnim situacijama, pa postoji veći rizik da osoba razvija simptomatologiju PTSP-a.
Još jedan stresni poremećaj se može okarakterisati i kao Poremećaj produženog žalovanja, a koji se dešava kod nekih osoba koje nakon nekog „prihvatljivog“ perioda žalovanja zbog gubitka voljene osobe (ili kućnog ljubimca) i dalje doživljavaju intenzivan stres i teže se adaptiraju na svakodnevni život. Ovo je posebno izraženo kod gubitka ljubavnih partnera i djece usljed smrti, bolesti ili drugih životnih okolnosti, dakle poremećaj je povezan s gubitkom ljubavi i strahom odnosno onesposobljenošću da se takav intenzitet ljubavi ponovo doživi.
Posttraumatski stresni poremećaj (PTSP)
To je složeni sindrom anksioznih simptoma i podrazumijeva namećuće misli o sjećanjima na traumatske događaje, pretjeranu uzbuđenost (iritabilnost, pretjeranu budnost, opreznost), poteškoće sa spavanjem, izbjegavanje mjesta i lica koja podsjećaju na traumatski događaj i dr.. U našem društvu je ovaj poremećaj jako raširen zbog toga što su mnogi ljudi preživjeli ratne traume, ali PTSP nije isključivo vezan za ratne situacije, nego se može razviti kod bilo koga ko je doživio intenzivan stres i traumatski događaj koji je oznaćavao prijetnju životu i tijelu djeteta ili osobe. Najčešće se PTSP razvije kod dugogodišnjih žrtava fizičkog, psihičkog i seksualnog zlostavljanja, od kojih najsloženiju formu kliničke slike ima seksualno zlostavljanje. PTSP se može pojaviti i godinama nakon traumatskog događaja, što objašnjava fenomen zbog čega neke žrtve seksualnih zlostavljanja prijavljuju predatore godinama nakon samog traumatskog događaja, odnosno onda kada je on adekvatnije prorađen.
Najteža forma ovog poremećaja predstavlja tzv. „Kompleksni PTSP“, koji podrazumijeva raniji klinički entitet označen kao „trajne izmjene ličnosti usljed katastrofalnog događaja“, što znači da je u tom slučaju došlo do razvoja složenije kliničke slike PTSP-a, koja je prešla u svoju hroničnu formu i koju je teško liječiti, posebno ako sama osoba ne prihvata i odbija da se radi o PTSP simptomatologiji i izmjenama ličnosti i ako takve izmjene dovode do pravih sindroma koji se odnose na poremećaje ličnosti.
Disocijativni poremećaji
Odnose se na stanja koja se rjeđe susreću u praksi i tiču se Disocijativnog poremećaja identiteta, koji je poznatiji kao „poremećaj višestruke ličnosti“, a uočava se obično kod lica koja su pretrpjela ozbiljne forme zlostavljanja tokom djetinjstva i uglavnom na kontinuiran način od strane veoma bliske osobe. Ovakva stanja se u praksi susreću najčešće kod žrtava incestuoznih seksualnih zlostavljanja. S tim je povezana i disocijativna amnezija, koja podrazumijeva nemogućnost sjećanja aspekata traumatskog događaja ili čak i cijelog traumatskog događaja (koji se pojavljuje kroz nesvjesne aspekte, npr. putem snova ili u nejasnom misaonom sadržaju). Osoba može da se bude u nemogućnosti da se sjeti i svojih ličnih podataka, da ima „rupe u sjećanju“, da pokazuje konfuzno ili dezorijentisano stanje ili da se čak odjednom iznenadno nađu na drugim mjestima, a da ne znaju kako su došli na ta mjesta (disocijativna fuga). Postoje i disocijativni fenomeni koji se zovu derealizacija i depersonalizacija. Derealizacija podrazumijeva gubitak osjećaja o tome da je vanjski svijet stvaran, a depersonalizacija je gubitak osjećaja stvarnog ja (osjećaj odvojenosti od tijela i vlastitih mentalnih procesa, kao da „ja“ postaje posmatrač).

Poremećaji ishrane

- Anrorexia Nervosa
- Bulimia Nervosa
- Pica
- Ortoreksija
- Poremećaj izbjegavajućeg ili restriktivnog uzimanja hrane
- Pretilost
- Anorexia Nervosa
  To je poremećaj koji se odnosi na ekstremnu restrikciju uzimanja hrane, te intenzivan strah od toga da će se dobiti na težini, uz iskrivljenu sliku o vlastitom tijelu. Anoreksične osobe se obično percipiraju kao da imaju prekomjernu težinu (čak i kada su ekstremno mršave). Vrlo često se upuštaju u pretjerano fizičko vježbanje kako bi dodatno izgubili na težini ili prevenirali dobijanje na težini. Hrana je striktno ograničena na određenu količinu koja se smije uzeti i sve preko toga izaziva stres. Ovakvo stanje vodi do neuhranjenosti, oštećenja organa, pa čak i smrti ako se ne tretira. Povezano je s depresijom, anksioznošću i perfekcionističkim tendencijama. Najčešće se javlja kod mladih djevojaka u pubertetu (sve češće i kod homoseksualnih mladića), ali se produžava i u odraslu dob kod adolescentkinja koje su bile pogođene ovim poremećajem, jer se radi o poremećenoj slici o tijelu.
  Bulimia Nervosa
  To je opet jedan poremećaj karakterističan za adolescentski period razvoja, ali nije isključeno da se može pojaviti i kasnije u životu. Podrazumijeva epizode prejedanja kojima slijede kompenzatorna ponašanja kako bi se izbjeglo dobijanje na težini, kao što je povraćanje, izazivanje povraćanja, pretjerano vježbanje ili čak korištenje laksativa. U epizodama prejedanja se pretjerano jede prevelika količina hrane, a onda se ta hrana kasnije izbacuje. Tokom prejedanja osoba osjeća da nema kontrolu. Poremećen je tjelesni self koncept. Posljedice su dehidriranost, neadekvatna ravnoteža elektrolita, gastrointestinalni problemi, dentalne erozije zbog čestog povraćanja i dr. Ako nema epizoda kompenzatornog ponašanja nakon prejedanja onda se radi o Poremećaju prejedanja, a često se javljaju osjećaji stida ili krivice nakon prejedanja. Osoba jede ogromne količine hrane u kratkom periodu vremena. Jede više nego što je potrebno da se zadovolji glad. Osjeća se gubitak kontrole tokom epizoda prejedanja. Ovakva ponašanja mogu dovesti do prekomjerne tjelesne težine, problema u metabolizmu, anksioznim i depresivnim simptomima i drugim psihičkim ili zdravstvenim problemima.
  Pica (pika)
  To je poremećaj ishrane kojeg karakteriše kompulzivno jedenje nejestivih tvari kao što je kosa, kreda, farba i dr. Smatra se razvojno neprikladnim ako se desi u odrasloj dobi ili nakon djetinjstva (jer djeca nekad praktikuju takvo jedenje, npr. jedu skoreni mukus iz nosa, dlake s kose, fekalije i sl.).
  Poremećaj izbjegavajućeg ili restriktivnog uzimanja hrane –
  Karakterisan je nedostatkom interesa za hranu, te izbjegavanje određenih tipova hrane, a mogu postojati i brige oko toga da će hrana izazvati gušenje. Međuim, u okviru ovog stanja ne javlja se preokupiranost tjelesnom težinom ili oblikom tijela.
  Ortoreksija
  (Ne nalazi se u klasifikacijama, ali se susreće u praksi) – odnosi se na opsjednutost jedenjem hrane koja se smatra zdravom i izbjegava se hrana koja se smatra nezdravom ili nečistom, a što može negativno uticati na socijalno i psihičko funkcionisanje. Nekada ovo dovodi do nutritivnih deficijentnosti, jer se izbjegava hrana koja obezbjeđuje organizam odgovarajućim nutritivnim vrijednostima. Osoba se ekstremno fokusira na zdravu ishranu dotle da to može uzrokovati ozbiljan stres u svakodnevnom životu (tačno vaganje gramaže pojedene hrane ili ako se ne pojede toliko opsjednutost strahovima šta se može desiti). Javlja se opsjednutost kvalitetom i čistoćom hrane, sastojcima, proizvođačima i tome sl.
  Prekomjerna tjelesna težina (Pretilost)
  Pretilost predstavlja posebno medicinsko (ali veoma usko povezano s psihološkim funkcionisanjem, čak često i uzrokovano psihogeno) stanje karakterisano pretjeranom količinom masnoće u tijelu, a što rezultira ozbiljnim zdravstvenim problemima. Obično se jednostavno definiše proporcijom između tjelesne težine i visine, odnosno izračunavanjem tzv. BMI (indeksa tjelesne težine, Body Mass Index). Umjerena pretilost se smatra ona s BMI od 30 do 35, a preko 35 se već smatra ozbiljnom odnosno veoma ozbiljnom iznad 40 BMI. Posljedice po zdravlje su ogromne i mogu voditi nastanku kardiovaskularnih oboljenja, pojavi diabetesa, drugih autoimunih oboljenja, problema sa zglobovima (osteoartritis), čak i do razvoja određenih oblika raka, pa i do problema sa mentalnim zdravljem u smislu razvijanja depresivnih ili anksioznih stanja i veoma niskog samopouzdanja zbog socijalne stigme, problema u tjelesnom self konceptu i fizičkih organičenja.
- Pretilost
  Poremećaji ishrane su stanja koja su karakterisana abnormalnim ponašanjima u ishrani i značajnim preokupacijama s hranom, tjelesnom težinom ili oblikom tijela, što može imati ozbiljne posljedice na fizičko, emocionalno i socijalno zdravlje i mogu zahtijevati posebne tretmane, čak nekad i timski rad stručnog osoblja.
  Postoji nekoliko najdominantnijih stanja koja se vezuju za poremećaje ishrane, s najčešćim pojavljivanjem u adolescenciji, ali nije isključeno pojavljivanje i u kasnijem ili ranijem životu:

Poremećaji spavanja i buđenja

Poremećaji spavanja i buđenja su posebna kategorija poremećaja koja utiče na mentalno blagostanje ljudi i kako se tehnologije sve više koriste, to su onda djelimično odgovorne i za određene aspekte poremećenog dnevnog bioritma. Pretjerani tehnološki napredak zahtijeva od ljudi stalno praćenje i prilagođavanje tome, a posljedica toga je drugačiji nervni sistem koji povratno djeluje uzbuđujuće ili slabo uzbuđujuće na potrebu za spavanjem. Osoba poseže za brzim rješenjima poput medikamenata, a u pozadini problema može biti psihološki problem, koji ne dozvoljava spavanju da započne taj proces, pa i ako započne proces spavanja, kod nekih ljudi dolazi do izmjene spavanja i buđenja, što je posebno izraženo kod ljudi s traumatskim iskustvima. Medikamenti su u nekim slučajevima neophodni, ali nakon nekog vremena osoba postaje rezistentna i potrebne su zbog toga i druge metode i tehnike. Nekada se cirkadijalni bioritam mijenja. Ljudi koji rade u trećim smjenama mogu posebno imati probleme s bioritmom buđenja i spavanja. Stres kojeg stvara treća smjena, navikavanje na prvu smjenu, te ljudi koji rade noću u granama poput ugostiteljstva ili onlajn zbog drugačije vremenske razlike ako rade za neke strane kompanije, sve to može poremetiti bioritam spavanja i buđenja. Spavanje za organizam i psihički život čovjeka je kao mentalna hrana. Ima nekih ljudi koji previše spavaju, a što više spavaju više im se spava.

Poremećaj nesanice (Insomnia)

Poremećaj se odnosi na teškoću da se zaspi ili da se održi proces spavanja, tj. da se ostane „u snu“, tj. u spavanju ili dolazi do preranog buđenja, gdje bi osoba i dalje spavala, ali više ne može, što sve može uzrokovati značajan nivo stresa i oštećenosti u svakodnevnom životu. Za razliku od tog poremećaja, Poremećaj hipersomnolencije (pretjerane uspavanosti) podrazumijeva pretjeranu pospanost, nisku budnost, uprkos dovoljnoj količini spavanja, a teškoće su u ostajanju budnim, a praćene su i produženim epizodama spavanja, koje se zahtijevaju čak i nakon dužeg perioda spavanja, a što utiče na svakodnevni život u smislu remećenja aktivnosti ne samo toj osobi nego i onima koji tu osobu okružuju. Vrlo često čak „jednostavni“ poremećaj spavanja kao što je svima poznato „hrkanje“ može u velikoj mjeri naštetiti emocionalnom odnosu između partnera, jer se drugi partner ne može adekvatno naspavati, dok se „partner koji hrče“ naspava i često ne razumije kroz kakve probleme prolazi osoba koja „mora spavati sa hrkačem ili hrkačicom“ (malo čudno zvuče ovakvi termini, ali ne postoje drugi).

Ekstremno stanje poremećaja spavanja i potencijalno jako opasno za svakodnevni život jeste „Narkolepsija“, koja se odnosi na ponavljane periode nekontrolisanih napada spavanja, gdje osoba iznenada i odjednom zaspi, a onda je i sam proces spavanja poremećen, jer se remete pojedine faze sna i spavanja (kao na primjer početak faze brzog pomijeranja očiju „REM-rapid eye movement“), a može biti povezana i sa iznenadnom slabošću mišića.

Poremećaji cirkadijalnog ritma spavanja i buđenja

Odnose se na neusklađenost dnevnog ciklusa buđenja i spavanja ljudi i njihovog dnevnog okolinskog ili socijalnog rasporeda, što se najčešće javlja kod ljudi koji rade u smjenama (npr. policajci, vatrogasci, medicinsko osoblje, čuvari, obezbjeđenja, vojnici, kao i industrijski i drugi radnici, pa i kriminalci, koji rade nezakonite poslove, a vrlo često se takvi poslovi obavljaju noću i onda dolazi do poremećaja ritma budnosti i spavanja, posebno jer se uz kriminalne aktivnosti vezuje ponekad i konzumiranje psihostimulativnih droga, da bi se „održali budnim“). Slijepi ljudi mogu imati drugačiji od 24-časovnog ritma spavanja i buđenja, kakav je kod većine ljudi.

Poremećaji koji su povezani s disanjem – opstruktivna apneja u snu ili hipopneja, podrazumijeva ponavljane epizode zatvaravanja gornih disajnih puteva tokom spavanja, što dovodi do desaturacije oksigenom i poremećenog spavanja, dakle prekida se disanje, pa to utiče na opštu kvalitetu sna i spavanja. Centralna apneja u snu odnosi se na prestanak disanja tokom spavanja zbog toga što mozak ne šalje signale za disanje. Hipoventilacija u snu je abnormalna ventilacija i znači povišen nivo karbon-dioksida (CO₂) tokom spavanja. Poremećaji spavanja koji su povezani s disanjem se obično bolnički ispituju pomoću posebnih instrumenata.

Patološka ponašanja tokom spavanja ili Parasomnije se odnose na:

Poremećaj buđenja iz ne-REM faze sna odnosi se na somnambulizam ili „hodanje u snu“ i košmarne snove, gdje dolazi do iznenadnih buđenja s intenzivnim strahom i uzbuđenjem autonomnog nervnog sistema (aktivacija nesvjesnih tjelesnih funkcija: povišen krvni pritisak, brži i intenzivniji otkucaji srca, pojačano znojenje, povišena napetost u mišićima, širenje zjenica). Košmarne snove treba razlikovati od Poremećaja spavanja s noćnim morama koje podrazumijevaju ponavljane uznemirujuće snove koji su obojeni prijeteće za život ili bezbjednost snivača. Kod poremećaja poanašanja u snu u REM fazi spavanja, dolazi do ispoljavanja živopisnih snova zbog nedostatka normalne REM paralize sna. Sindrom nemirnih nogu se očituje kao nagon da se pomjeraju noge zbog nelagodnih senzacija, a sve se pogoršava noću.

Poremećaji spavanja posebno mogu nastati pod uticajem korištenja psihoaktivnih supstanci, a mogu se manifestovati kao nesanica kod korištenja kofeina, stimulativnih droga (kokain, amfetamin, metamfetamin, halucinogene droge), parasomnija kod halucinogenih droga ili hipersomnija kod korištenja sedativa, alkohola, opijata i drugih droga i lijekova, bilo da su prirodni ili su hemijski preparati.

Poremećaji kontrole impulsa

Poremećaji kontrole impulsa podrazumijevaju teškoće u samokontroli nad emocijama i ponašanjima, što dovodi do postupaka poput kršenja društvenih normi ili prava drugih ljudi (uglavnom zbog agresivnog ili nasilničkog ponašanja). Razlikuje se nekoliko ovakvih poremećaja, a jedan od njih je

Intermitentni (povremeni) eksplozivni poremećaj.

Kod tog poremećaja dolazi do ponavljanih epizoda impulsivne agresivnosti koja nije proporcionalna datoj situaciji (na primjer, osoba podigne ton na drugu osobu s eksplozivnim poremećajem, a onda ova reaguje tako što baca stvari, razbija, galami na tu drugu osobu, psuje, vrijeđa je ili je čak i udari). Nekad ove osobe reaguju i autoagresivnim ponašanjima, a nakon nasilnog ponašanja dolazi do osjećaja krivice zbog takvog ponašanja i izvinjavanja onima koji su bili oštećeni takvim ponašanjem, što je karakterističan obrazac ponašanja takvih pojedinaca. Specifični poremećaj kontrole impulsa se odnosi na kleptomaniju (ponavljani neuspjeh da se odupre krađi određenih stvari, uprkos tome što ukradena stvar nije potrebna) i piromaniju (namjerno podmetanje požara s fascinacijom ili zadovoljstvom koje se povezuje s vatrom – npr. gledanje požara, uživanje u požaru koji je podmetnut, obično bez osjećaja krivice što je šteta učinjena tokom trajanja požara). U poremećaju kontrole impulsa, osoba reaguje ne razmišljajući o posljedicama. Kod intermitentnog eksplozivnog poremećaja, osoba smanjeno upravlja svojim sposobnostima i ne može kontrolisati svoj agresivni naboj koji se tada javlja, a u težim oblicima nasilja čak je potrebna primjena vezivanja medicinskim kajševima, intramuskularna injekcija lijekovima za smirenje, dakle hospitalizacija ili pritvaranje osobe radi perioda „hlađenja“. Dakle, osoba reaguje agresivno, ne razmišljajući da za to može biti krivično gonjena i sankcionisana, krade i podmeće požar ne razmišljajući da može takođe podleći krivičnom postupku i otići u zatvor. Kod podmetanja požara i igranja s vatrom, osoba čak uživa u tome kao da se radi o nekoj infantilnoj igri.

Kod djece i adolescenata se razvijaju Poremećaj ophođenja (ponašanja) i Poremećaj sa suprotstavljanjem i prkošenjem, a koji su česta prethodnica psihopatskim strukturama ličnosti u odrasloj dobi. Poremećaj ophođenja se kod djece očituje kroz perzistentno kršenje društvenih normi kroz agresivno, nasilno, delinkventno, protivpravno postupanje (jasno je da se ovakav poremećaj pronalazi i kod odraslih osoba, ali obično počinje u djetinjstvu, a razvija se kroz adolescenciju i prelazi u hroničan oblik u odrasloj dobi u formi poremećaja ličnosti). Poremećaj sa suprotstavljanjem i prkošenjem se kod djece manifestuje kroz ljutito, prkosno i osvetoljubivo ponašanje i takva djeca obično prave probleme drugoj djeci u školi, ponašaju se agresivno, najčešće prema slabijima od sebe, a izazivajući tuče, bježeći sa časova, te remetići disciplinu gdje god mogu to da rade. Ovakvi poremećaji su komplikovani za tretiranje i vrlo često zahtijevaju i medicinske tretmane ili druge oblike institucionalizovanog liječenja, ali postoje i institucionalna rješenja, uprkos nepovjerenju javnosti. Bitno je kod prepoznavanja simptoma i znakova poremećaja u ponašanju djece i adolescenata reagovati obraćanju ljekarima i stručnim licima na vrijeme, jer što se prije problem prepozna, lakše ga je tretirati, kao i kod drugih medicinskih stanja, tako su i duševna stanja sklona promjenama i podliježu tzv. psihoneuroimunološkim reakcijama.

Patološko kockanje koje se sada naziva Poremećaj kockanja, nekad je svrstavan u poremećaje kontrole impulsa, a sada se klasifikuje s poremećajima zavisnosti i zloupotrebe supstanci, jer imaju dosta zajedničkih karakteristika. U samom ponašajnom aspektu kockanja, svakako da postoji poremećaj kontrole impulsa, jer lice sklono kockanju, tj. zavisno od kockanja „ne može da se odupre“ impulsu za kockanjem i „ne razmišlja o posljedicama“ kockanja, čak ima i zadovoljstvo tokom kockanja, ali i osjećaj krivice nakon kockanja i brojna preispitivanja, koja su opet više karakteristika bolesti zavisnosti, nego poremećenih impulsa. I poremećaji kontrole impulsa obično idu zajedno s drugim poremećajima, rijetko se pojavljuju izolovani. Svaki psihički poremećaj predstavlja predispoziciju za razvoj i drugih psihičkih poremećaja.

Poremećaji ličnosti

Najsloženiji psihički poremećaji jesu poremećaji ličnosti, jer su veoma teško podložni promjenama i znatno je složenije ako se javljaju zajedno s drugim poremećajima ličnosti ili ako su „miješanog tipa“, jer se u praksi ponekad pojavljuju i „miješani tipovi poremećaja ličnosti“, gdje dominira simptomatologija jednog, ali su i drugi poremećaji ličnosti prisutni, pa takve ličnosti predstavljaju pravi izazov psihodijagnostike, a posebno psihotretmana, koji nije nemoguć, ako osoba koja se podvrgava tretmanu sarađuje, što je uslov bez kojeg se psihotretman i ne može ostvariti ni kod jednog drugog psihičkog problema. Postoji više poremećaja ličnosti s različitim simptomima i znakovima. Može se dogoditi da se neki simptomi i znakovi pojavljuju u više poremećaja istovremeno, pa je ponekad potrebna tzv. diferencijalna psihodijagnostika. U klasifikacijama se pojavljuju ovi tipovi poremećaja ličnosti:

Paranoidni poremećaj ličnosti
Šizoidni poremećaj ličnosti
Šizotipalni poremećaj ličnosti
Antisocijalni poremećaj ličnosti
Narcistični poremećaj ličnosti
Histrionični poremećaj ličnosti
Granični poremećaj ličnosti
Izbjegavajući poremećaj ličnosti
Zavisnički poremećaj ličnosti
Opsesivno-kompulzivni poremećaj ličnosti

Paranoidni poremećaj ličnosti

Osnovna karakteristika je sumnja i nepovjerenje prema drugima sa sklonošću da se postupci drugih shvate kao zlonamjerni, čak i kada ne postoje dokazi koji bi potvrdili takva vjerovanja. Dakle, neopravdano sumnjaju u druge ljude, vjerujući da ih drugi iskorištavaju, da ih žele uništiti, prevariti, povrijediti.

Okupiraju se sumnjama o lojalnosti i povjerenju prijatelja i saradnika, uz stalno razvijanje sumnji na motive partnera, prijatelja ili kolega. Izbjegavaju dijeljenje informacija o sebi, svojim osjećanjima i mislima, jer smatraju da će biti zloupotrijebljene. Pogrešno tumače beznačajne komentare kao da su prijeteći ili kao da su upućeni kritikom njima.

Često se dugo drže u ljutnji, teško opraštaju percipirane uvrede ili prijetnje. Brzo reaguju ljutnjom i neprijateljstvom, pretjerano su defanzivno ili agresivno nastrojeni.

Prisutne su i sumnje u nevjerstvo partnera i stalno mogu optuživati partnera da ih vara (ponekad u ovakvim paranoidnim optužbama skrivaju zapravo defanzivne reakcije zbog toga što upravo partner koji optužuje biva nevjeran, pa je to neurotična odbrana, da se „preduhitri“ partner i lažno optuži da je nevjeran, kako bi se vlastito nevjerstvo sakrilo). Mogu imati i ideje proganjanja, tj. osjećanje da ih ljudi namjerno nastoje podrivati da bi im tako naudili.

Šizoidni poremećaj ličnosti

Osnovna karakteristika je sužen raspon emocionalnog izražavanja i odvojenost od socijalnih veza u međuljudskim odnosima. Takve ličnosti su introvertirane, preferiraju individualne aktivnosti, te su indiferentni prema mišljenjima ili željama drugih ljudi. Nemaju interesovanja za stvaranje bliskih veza, čak nisu pretjerano vezani ni za članove svojih porodica niti se emocionalno vezuju za ljubavne partnere.

Vole provoditi vrijeme sami prije nego da se uključuju u socijalne aktivnosti ili da imaju hobije koji uključuju druge ljude (npr. ako vole planinarenje, vole to raditi sami). Emocionalno izražavanje im je veoma suženo, do stepena da je drugima jako teško prepoznati kako se osjećaju i koje im je osjećanje tada dominantno.

Nedostaje im interesovanja za seksualne aktivnosti s drugima, gotovo da nemaju seksualnog apetita, odnosno seksualne želje, aseksualni su. Ne reaguju ni na pohvalu niti na kritiku, svejedno im je da li je mišljenje drugih o njima pozitivno ili negativno.

Mogu ostaviti dojam emocionalne hladnoće i odvojenosti, te su uglavnom emocionalno distancirani, indiferentni i hladni u odnosima s drugima. Imaju malo ili nimalo želje za stvaranjem intimnih veza s drugima, zbog čega su ograničeni u socijalnim interakcijama s prijateljima ili i nemaju prijatelje. Socijalno su povučeniji, s veoma malo socijalnih interakcija i često ih ne vrednuju niti ih traže.

Nemaju nikakvu želju za grupnim aktivnostima (čak su im i porodična okupljanja nebitna) i imaju slab emocionalni odgovor na životne događaje čak i kad su oni značajni (novi član porodice, vjenčanje, nečiji uspjeh, neuspjeh, gubitak voljene osobe). Teško im je da razumiju i da prihvate i prilagode se socijalnim normama ili konvencionalnim pravilima.

Šizotipalni poremećaj ličnosti

Odnosi se na ekscentrično ponašanje, čudna vjerovanja, iskrivljeno mišljenje i socijalnu anksioznost, pa takve ličnosti imaju kognitivne ili perceptivne distorzije i jako im je neprijatno u bliskim vezama. Mogu vjerovati u stvari koje nemaju uporišta u realnosti, kao što je telepatija, praznovjerje ili vjerovanje da imaju neke posebne moći (nadnaravnost). Imaju neobična perceptivna iskustva, u smislu senzornih distorzija (npr. osjećanje kao da ih neko posmatra), ali ne u smislu potpunih halucinatornih doživljaja.

Oblače nekonvencionalnu odjeću i imaju neobičan stil govora, neobičan govor tijela i manerizme. Osjećaju nelagodu i napetost kada su drugi prisutni, posebno u bliskim vezama, često se osjećaju kao da su drugačiji ili kao da ih drugi ne razumiju. Obično imaju i sumnjičavost odnosno paranoidne ideacije kroz sklonost da budu pretjerano sumnjičavi ili paranoidni, vjerujući da im drugi ljudi žele nauditi ili prevariti ih bez dovoljnih dokaza o tome (radi se samo o ličnom iskrivljenom misaonom sadržaju – distorziji).

Govor može biti metaforičan, težak za pratiti (posebno manje inteligentnim ljudima), a misli mogu djelovati nepovezane ili apstraktne. Nedostaje im bliskih prijateljskih veza i osoba od povjerenja, često imaju malo ako ih ikako imaju, prijatelja van porodičnog okruženja (iako ni članove porodice ne moraju nužno smatrati bliskima i obično su i od njih emocionalno distancirani).

Uglavnom imaju neprikladan emocionalni odgovor na određene situacije. Njihova iskrivljena vjerovanja mogu negaitvno djelovati na prihvatanje i razumijevanje socijalnih normi i pravila, kao i u formiranju stabilnih i bitnih veza. Imaju izraženo praznovjerje, vjerujući u paranormalne aktivnosti kao što su nadnaravna iskustva, okultizam, satanizam i tome slično.

Antisocijalni poremećaj ličnosti

/Psihopatija/

U široj javnosti poznatiji pod pojednostavljenim pojmom „psihopatija“, te ga karakteriše neuvažavanje i nepoštivanje prava drugih ljudi, impulsivnost, manipulativnost, plitka emocionalnost, česta sklonost kriminalnoj raznovrsnosti, problemi u ponašanju još prije trinaeste godine života, promiskuitetno seksualno ponašanje, sklonost rizičnim aktivnostima u kojima dovode u opasnost sebe ili druge, parazitski stil življenja (na račun drugih, eksploatisanjem drugih), nedostatak osjećaja krivice i grižnje savjesti, nesposobnost empatisanja s drugima. Skloni su aktivnostima koje bi mogle biti osnova da budu privedeni, dakle skloni su vršenju krivičnih djela. Koriste se lažima, drugim identitetima ili prevarama drugih zbog zadovoljstva ili da bi ostvarili neku korist. Slabije su im egzekutivne funkcije zbog slabijeg funkcionisanja prefrontalnog korteksa u mozgu, pa onda slabije planiraju unaprijed, impulsivno reaguju, bez razmišljanja o posljedicama. Neki od njih zapadaju u česte fizičke obračune i tuče s drugima, te vrlo lako izražavaju ljutnju, iskaljuju bijes i srdžbu na drugima, postaju nasilni. Angažuju se u opasnim ponašanjima poput brze vožnje prevoznim sredstvima, korištenju psihoaktivnih supstanci (obično stimulativnih ili kombinovanjem odnosno miješanjem), nasilju, bez ikakve brige o tome šta će se desiti drugima. Neodgovorni su prema radnim obavezama (prema školi u djetinjstvu, kasnije prema radnom mjestu na kojem su legalno zaposleni, nepovjerljivi su i u kriminalnim poslovima, a sumnjaju i u druge jer polaze od samih sebe da su i oni nepovjerljivi), finansijskim obavezama (ne plaćaju ili izbjegavaju poreze, alimentaciju i druge finansijske obaveze) ili u drugim područjima života (npr. u porodičnim obavezama, zaboravljaju na bitne datume, nepažljivi su prema članovima porodice, ne osjećaju i ne pružaju im ljubav, osim kroz materijalne vrijednosti, vrlo često ne prisustvuju porodičnim okupljanjima, iako verbalizuju da im je „porodica na prvom mjestu“).

Koriste se opravdanjima kada povrijede druge, bilo fizički ili emocionalno, osjećajući jedino indiferentnost prema tome. Lako im je ostaviti nekoga ko je zaljubljen u njih i manipulisati u vezama pretvarajući se da su i oni zaljubljeni. U suštini je njihova slika o sebi jako iskrivljena i oni nemaju sposobnost uvida u same sebe, uprkos visokoj inteligenciji. Visokointeligentni antisocijalno poremećeni pojedinci mogu biti adekvatniji za psihotretman, jer imaju kognitivne vještine i strategije bolje od manje intelektualno opremljenih ličnosti. Tada imaju mogućnost da dosegnu samouvid, dok je to kod intelektualno deficijentnih slabo moguće ili nemoguće u većini slučajeva. Mnoge antisocijalno poremećene ličnosti mogu ostaviti utisak šarmantnih ili harizmatičnih osoba, ali se radi o površnim kvalitetama osobe koje se koriste da bi se manipulisalo drugima. Postoje s druge strane i osobe koje su sklone da postanu žrtve ovakvih manipulacija.

Narcistični poremećaj ličnosti

Kao i kod antisocijalno poremećenih i oni narcistično poremećeni imaju nedostatak empatije, grandiozan self koncept, ali i pretjeranu potrebu za divljenjem od strane drugih ljudi (svi ovi simptomi su prisutni i kod antisocijalnih ličnosti) i ne tako rijetko narcistični i antisocijalni poremećaj se javljaju kombinovano i predstavljaju najmanje podložnu promjeni kategoriju, s trajnim posljedicama, zbog toga se kod takvih pojedinaca veoma često radi i o „trajnim izmjenama ličnosti usljed katastrofalnih događaja“, odnosno kompleksnom PTSP-u, jer u dubljim analizama ovakvih ličnosti, gotovo u pravilu se pronalaze scenariji raznih oblika zlostavljanja u djetinjstvu. Ovakvi pojedinci izbjegavaju tretman i teško se suočavaju sa samima sobom, pa radije biraju da povrjeđuju druge.

I narcistične ličnosti eksploatišu druge radi vlastitih koristi, imaju naduvan osjećaj vlastite važnosti i veoma se teško nose s kritikama (što je prisutno i kod psihopatskih ličnosti). Očekuju da budu priznati kao da su superiorni, bez ikakvog uporišta i dostignuća. Pretjeruju u tome da su postigli neke uspjehe, da imaju neke talente, uz maštanje i fantaziranje o neograničenoj moći, uspjehu, ljepoti, brilijantnosti, idealnoj ljubavi, kontinuirano razmišljajući o tome kako im se treba diviti, kako dostići vrhunce ili kako pronaći savršenog partnera.

Vjeruju da su posebni i jedinstveni, te da ih jedino mogu razumjeti ljudi ili institucije visokog staleža. Zahtijevaju stalno vrednovanje, cijenjenje ili divljenje od strane drugih kako bi održali vlastito samopoštovanje i samopouzdanje. Osjećaju se povlaštenima i misle da uživaju pravo na neki poseban tretman ili da se po automatizmu mora udovoljavati njihovim željama. Drugi se iskorištavaju da bi se postigli sopstveni ciljevi, često bez osjećaja krivice ili kajanja. Imaju teškoće u prepoznavanju brige ili u brizi o osjećanjima i potrebama drugih ljudi. Zavide drugima ili vjeruju da su drugi njima zavidni, pa ukazuju da su drugi vjerovatno zavidni kada oni nešto postignu ili se osjećaju uvrijeđeno kada neko drugi uspije i onda postaju „zlopamtila“. Ispoljavaju arogantna i nadmena ponašanja i stavove

Histrionični poremećaj ličnosti

Karakteristično ponašanje je ono u kojem se zahtijeva pažnja, dakle egzibicionistički ponašajni obrasci, a emocionalnost je pretjerana i prenaglašena. Stalno tragaju za dokazima i validacijom ispoljavajući dramatično, teatralno ili zavodničko ponašanje kako bi privukli pažnju na sebe. Osjećaju nelagodu kada nisu u centru pažnje i kada nisu u fokusu socijalnih interakcija. Pokazuju neprikladna seksualno zavodljiva ili provokativna ponašanja u smislu flertovanja, zavođenja ili provokativnih interakcija s drugima, čak i kad to nije prikladno kontekstu u kojem se nalaze (npr. pri dolasku po psihološku pomoć umjesto da liječe svoj poremećaj, zavode terapeuta, ili pri sklapanju određenih poslova koriste zavodljiva seksualna ponašanja da dođu do pozicije).

Emocije se brzo smjenjuju i površne su, a emocionalne reakcije su pretjerane i kako se brzo mijenjaju, djeluju površne i neiskrene. Fizička pojavnost se koristi da bi se privukla pažnja, pa se previše pažnje posvećuje izgledu, provokativnom odijevanju ili tako da se privuče pažnja (glasno smijanje, upadljiva šminka, upadljive boje ili kombinacije boja, ekstremna glasnost u izražavanju, teatralnost). Teatralno, dramatično i pretjerano izražavaju emocije, što se posebno vidi kroz govor, pa djeluju izvještačeno i neprirodno, jer emocionalno reaguju više nego što je primjereno situaciji.

Sugestibilniji su i lako potpadaju pod uticaj drugih ljudi ili prilika, jer se mišljenja i vjerovanja mijenjaju brzo i zasnivaju na tome šta drugi misle, te im nedostaje snažan lični identitet. Bliske veze i odnose mogu smatrati kao da su intimniji nego što zaista jesu, tj. ponekad pogrešno protumače običan odnos kao da je bliži ili značajniji nego što zaista jeste.

Govor je impresionistički, te mu nedostaje detalja – dramatičan, isprazan ili prekomjeran govor, kojem nedostaje dubina i suština, kao da „nema poentu“. Ako im se ne pridaje pažnja, lako postaju frustrirani. Osjećaj vlastite vrijednosti je povezan s vanjskim potvrdama, a ne s unutrašnjim samopouzdanjem (koje je veoma labilno).

Koriste se manipulativnim ponašanjima, te koriste zavođenje, šarm ili pretjeranu stresnost da bi dobili ono što žele. Imaju teškoće u stvaranju dubljih odnosa i teže održavaju stabilne i smislene odnose zbog njihove potrebe za stalnom pažnjom, koja za partnera postane umarajuća.

Granični poremećaj ličnosti

Veoma često se označava i kao emocionalno nestabilni poremećaj ličnosti jer ga karakteriše nestabilnost u vezama, odnosima, emocijama i konceptu o sebi. Izražen im je straj da će ostati sami, da će ih neko napustiti, pa često ulažu značajne napore da izbjegnu to napuštanje (bilo da je zamišljeno ili stvarno). Splitting ili rascjep je dominantan defanzivni mehanizam, a koristi se u vezama koje su nestabilne i intenzivne, a drugi se u odnosima ili idealizuju ili se devalviraju, tako da se te percepcije o drugima smjenjuju. Nestabilna je slika o sebi, tako da dolazi do čestih promjena vlastitog osjećaja o sebi, identiteta, ciljeva, vrijednosti.

Pokazuju impulsivne obrasce u trošenju novca, nekad prejedanju (u adolescenciji), zloupotrebi supstanci, rizičnim seksualnim aktivnostima i dr. Ponavljaju se i suicidalna ponašanja (prijetnje ili pokušaji suicida, oproštajna pisma, dramatizacija suicidalnosti) ili samopovrjeđivanje (npr. rezanje, prženje, čupanje, sječenje). Izmjene raspoloženja su intenzivne i mogu se kretati od pretjerane srećnosti i euforije do duboke tuge, ljutnje ili anksioznosti (koja može trajati satima ili nekad i danima).

Hroničan je osjećaj praznine prisutan kroz osjećaj unutrašnjeg ništavila, dosade ili osjećaja „šupljine“ iznutra. Teško kontrolišu ljutnju, pa dolazi do naglih izljeva bijesa. U stresnim okolnostima mogu postati paranoidni, disocijativni. U bliskim vezama mogu se ponašati nazmjenično kroz težnju ka intimnosti i strah od bliskosti.

Izbjegavajući poremećaj ličnsti

Karakterisan je socijalnom zakočenošću, osjećanjima neadekvatnosti i pretjeranom osjetljivošću na negativnu procjenu. Izbjegavaju kontakte s drugim osobama, te radne i društvene aktivnosti koje podrazumijevaju interpersonalne kontakte, jer strahuju da će biti kritikovani, odbačeni, postiđeni u radnom ili društvenom okruženju. Ne žele se uključiti s drugima osim s onima kojima se sviđaju i koji im se sviđaju, tako da se ustežu od stvaranja prijateljstava i veza u kojima nema jasnog, bezuslovnog prihvatanja.

U bliskim vezama izbjegavaju emocionalno zbližavanje zbog straha ili stida da će biti ismijani. Pretjerano se okupiraju time da će ih neko kritikovati ili odbiti, pa se stalno brinu o tome kako ih drugi doživljavaju, što vodi u socijalno povlačenje. Inibisani su u novim socijalnim situcijama zbog osjećaja neadekvatnosti. Imaju nisko samopoštovanje i teško im je prilagoditi se nepoznatim okolinama.

Sebe doživljavaju kao neprikladne, odbojne ili inferiorne, tako da imaju stalno negativan self koncept i osjećaju se da „nisu dovoljno dobri“ poredeći se s drugima. Opiru se preuzimanju rizika ili učestvovanju u novim aktivnostima, pa izbjegavaju nepoznate situacije zbog straha od neuspjeha ili stida.

Zavisnički poremećaj ličnosti

Odnosi se na pretjerano izraženu potrebu o tome da se neko brine o toj osobi, što vodi u submisivna i prianjajuća ponašanja. Javlja im se intenzivan strah od odvajanja, ali se bore i sa donošenjem odluka, samopouzdanjem i nezavisnošću, često se oslanjajući na druge zbog emocionalne i fizičke podrške. Potreban im je detaljan savjet i potvrda od drugih da bi napravili jednostavne izbore. Oslanjaju se na prijatelje, porodicu ili partnere da bi održavali bitne aspekte života, kao što su finansije, posao ili svakodnevne aktivnosti.

Teško izražavaju neslaganje zbog straha da ne budu podržani, pa izbjegavaju konflikt ili protivriječiti drugima kad imaju drugačija mišljenja i stavove. Teško im je samostalno raditi i započinjati projekte, jer im nedostaje pouzdanje u vlastite sposobnosti i zavise od drugih kako bi započeli aktivnost ili istom upravljali.

Tolerisaće i neadekvatan odnos ili zlostavljanje, samo da bi dobili potvrdu i podršku. Javlja im se intenzivan strah da će ostati sami i vjerovanja da ne mogu nezavisno funkcionisati. Čim se završi jedna, odmah hitno tragaju za drugom vezom. Strahovi od napuštanja su nerealistični i stalno se brinu da će morati sami da se brinu o sebi bez pomoći drugih ljudi. Ponašanje im je često pasivno i submisivno, niskog su samopouzdanja i samopoštovanja, te su u visokom riziku da se upušte u zlostavljačke emocionalne veze, jer su ranjivi na manipulaciju drugih usljed straha od nezavisnosti.

Opsesivno-kompulzivni poremećaj ličnosti

Nije isto što i opsesivno-kompulzivni poremećaj, kod kojeg se pojavljuju namećuće misli i ponašanja, već se radi o varijanti ličnosti u kojima ličnost misli da je njen način „ispravan“. Ovdje se radi o pretjeranoj zabrinutosti za red, perfekcionizam i kontrolu, pa su takve ličnosti veoma rigidne. Okupiraju se detaljima, pravilima, listama, redom i organizacijom, te pretjeran fokus stavljaju na strukturu i same aktivnosti čine složenijima nego što je potrebno.

Perfekcionizam ometa završavanje određenog zadatka, postavlja previsoke standarde, koji dovode do neuspjeha da se dovrše projekti ili do prokrastinacije (kampanjskog načina rada). Mogu se pretjerano predati radu i produktivnosti, te stavljati poslu prioritet nad slobodnim vremenom i vezama, čak i kad to nije potrebno.

Previše su rigidni oko moralnih i etičkih vrijednosti, te posjeduju strogo odijeljen osjećaj ispravnog i pogrešnog i nefleksibilni su u vjerovanjima. Nesposobni su da se riješe bezvrijednih stvari, čak i kad nemaju sentimentalnu vrijednost, pa zadržavaju stvari zbog vjerovanja da bi jednog dana mogle biti korisne. Sve žele odraditi lično, jer drugi ne mogu doseći njihove standarde. Novac posmatraju kao nešto što se mora prije štedjeti radi budućih nesreća, nego da se troši da bi se uživalo u životu. Pokazuju ekstremnu tvrdoglavost i rigidnost, pa insistiraju da rade stvari na tačno zamišljen način, te se mnogo bore s prilagođavanjem na promjene. Imaju visok nivo samokritičnosti i krivice. Plaše se da ne pogriješe, pa znaju biti neodlučni. Imaju teškoće u izražavanju emocija, pa se doimaju hladnima ili emocionalno distanciranima. Često ih se percipira kao kontrolišuće i zahtjevne u intimnim vezama.

Poremećaji (zlo)upotrebe supstanci

Poremećaj zloupotrebe odnosno upotrebe supstanci je obrazac problematičnih ponašanja korištenja supstanci, što stvara značajna oštećenja i stres kada su prisutni sljedeći kriteriji tokom jedne godine:

Poremećena kontrola:

Uzimanje sve većih količina supstance ili duži period vremena od namjeravanog;
Postoji stalna želja ili neuspješni pokušaji da se prestane s upotrebom supstance odnosno da se kontroliše njena upotreba;
Troši se dosta vremena da bi se nabavila, koristila supstanca a onda oporavilo od nje;
Jak nagon i žudnja da se koristi supstanca.

Socijalno oštećenje:

Neuspjeh u ispunjavanju radnih, školskih ili kućnih obaveza zbog upotrebe supstance;
Nastavljanje s upotrebom supstance, bez obzira na socijalne ili interpersonalne probleme koje je upotreba supstance uzrokovala;
Odustajanje od važnih aktivnosti zbog upotrebe supstance;

Rizična upotreba:

Upotreba supstance u fizički opasnim situacijama (npr. tokom vožnje);
Nastavljanje s upotrebom uprkos znanju o fizičkim i psihičkim štetnim posljedicama

Farmakološki kriteriji:

Tolerancija (potreba za sve većom količinom supstance radi postizanja istog efekta);
Sustezanje (doživljavanje simptoma kada se prestane s korištenjem supstance).

Poremećaj je blag ako je prisutno do 3, umjeren kad je prisutno do 5, a ozbiljan kada je prisutno 6 ili više simptoma. Supstance koje se koriste i koje izazivaju poremećaj svojom upotrebom odnosno zloupotrebom jesu: alkohol, kanabis, halucinogene droge (LSD, psilocibin), opioidi (heroin, analgetici s narkotičkim dejstvom, npr. tramadol, morfin); sedativi, hipnotici, anksiolotici (npr. benzodiazepini poput diazepama, bromazepama i dr.), stimulansi (kokain, metamfetamin), duhan i druge nepoznate supstance.

Poremećaj kockanja

To je jedini poremećaj koji je zvanično priznat kao ponašajna zavisnost, a izraženi su slični kriteriji kao i kod poremećaja korištenja supstanci, uključujući toleranciju, sustezanje i gubitak kontrole. Javlja se potreba za povećanim količinama novca kako bi se postigla željena uzbuđenja (tolerancija). Prisutno je i nemirno ili iritabilno ponašanje kada se pokušava prekinuti ili zaustaviti kockanje (simptomi sustezanja). Ponavljano se nastoji kontrolisati, smanjiti ili zaustaviti kockanje.

Pojedinci postaju preokupirani kockanjem (stalno razmišljaju o prošlim iskustvima kockanja, budućim klađenjima ili načinima na koje mogu doći do novca da bi kockali). Kockaju kada su pod stresom (kada osjećaju tugu, krivicu, anksioznost). Nakon što izgube novac, često se vraćaju naredni dan da bi „nadoknadili“ gubitak, tj. povratili izgubljeni novac. Lažu prijateljima, članovima porodice i terapeutima o obimu kockanja. Ugrožavaju ili gube značajne odnose, poslove ili prilike zbog kockanja. Oslanjaju se na druge da bi im obezbijedili novac kako bi se riješili finansijskih teškoća uzrokovanih kockanjem.

Još uvijek nije zvanično potvrđen kao poremećaj, ali se u praksi prepoznaje kao bitan fenomen a to je Poremećaj igranja (engl. Internet Gaming Disorder), koji ne mora nužno značiti igranje na internetu, jer postoje video-igrice koje ne zahtijevaju internetsku vezu, a koje uglavnom mladi i rjeđe odrasli i stariji, koriste na pretjeran način, u prekomjernim količinama i pokazuju sličnu simptomatologiju kao i zavisnička ponašanja u kockanju, samo što je aktivnost umjesto kockanja – video-igranje, a ponekad uključuje i kockanje tokom igranja internetskih video igara. Pretjerano provođenje vremena na video-igricama vodi do stresa, promjena u ponašanju, promjena u cirkadijalnom bioritmu spavanja i buđenja i raznih oštećenja u svakodnevnom životu, te može odvesti i u druge psihičke poremećaje, a u ekstremnim slučajevima, mnoga djeca i mladi koji prekomjerno igraju igrice počine stravična krivična djela, jer izgube kontakt sa stvarnošću i izjednačavaju stvarni sa virtuelnim svijetom.

Pitanja vezana za psihoseksualno zdravlje

/ex. Seksualni i poremećaji rodnog identiteta/

Seksualni i poremećaji rodnog identiteta kako su se ranije nazivali se dijele na seksualne disfunkcije, parafilične poremećaje i rodnu disforiju ili rodnu inkongruenciju, uz napomenu da se u ICD-XI koristi nešto manje stigmatizujući pristup, te se reklasifikuje rodna nekongruentnost u „Stanja koja su vezana za seksualno zdravlje“, iako se do sada priznavao kao „poremećaj rodnog identiteta“. Generalno postoji ogroman otpor kod ljudi pri proučavanju seksualnosti, a posebno patologije seksualnosti. Seksualne disfunkcije su problemi vezani uz seksualnu želju i seksualni odgovor. Parafilični poremećaji se odnose na seksualna interesovanja koja uzrokuju stres ili štetne posljedice. Rodna disforija je stres povezan s neusklađenošću između rodnog identiteta i biološkog pola pri rođenju. Ovi poremećaji mogu imati značajan uticaj na emocionalno, socijalno i opšte psihičko blagostanje, ali postoje dostupne tretmanske opcije i zato je potrebno otvoreno razgovarati o seksualnim problemima sa psihologom i na vrijeme nastojati riješiti problem ako se prepozna. Detaljnije vidjeti dio o „Ljudskoj seksualnosti / Psihoseksologiji“.

Seksualne disfunkcije

Odnose se na postojane teškoće u seksualnom odgovoru, želji ili orgazmu, što uzrokuje klinički značajan nivo stresa i oštećenje u svakodnevnom funkcionisanju, a posebno u seksualnom životu što povratno djeluje i na mentalno blagostanje.

Poremećaj smanjene (hipoaktivne) seksualne želje ili poremećaj seksualnog uzbuđenja, odnosi se na nisku ili odsutnu seksualnu želju odnosno redukovan seksualni interes ili uzbuđenje. Kod žena je to najčešći tip seksualnih disfunkcija. Na ovaj poremećaj utiču faktori kao: privlačnost partnera, bolest ili zdravstveni problemi partnera, konflikti u partnerskom odnosu, interesi za seksualne aktivnosti. Postoje i individualni razlozi: slika o tijelu, anksioznost, depresivnost, poremećaji ishrane, postojanje traumatskih iskustava zlostavljanja, posebno emocionalnog i socijalnog karaktera, stres, strah od intimnosti ili trudnoće, etc. Opadanju seksualne želje doprinose i fiziološki faktori poput: konzumiranje alkohola i droga, određenih lijekova, hormonalni problemi, autoimune ili hronične bolesti i dr.

Erektilna disfunkcija podrazumijeva teškoće u postizanju ili održavanju erekcije (kod muškaraca) u onom smislu u kojem je neophodna da bi se izvela seksualna aktivnost. Ovaj poremećaj je jedan od najčešćih seksualnih problema muškaraca i povećava se sa starošću. Ako se javlja kod mladih ljudi, uglavnom je psihološki uzrokovana, dok su uzroci kod starijih muškaraca uglavnom biološke prirode. Postoje razne tretmanske opcije medikamentima za tretiranje erektilne disfunkcije.

Odgođena ejalukacija je postojana odgođenost ejakulacije ili nesposobnost ejakuliranja uprkos adekvatnoj stimulaciji.

Prematurna ejakulacija se dešava prebrzo, obično u okviru jedne minute od penetracije, nekad malo duže, ali kraće od dostizanja orgazma kod partnerke ili partnera. Nekada se ejakulacija dešava i neposredno prije same penetracije.

Poremećaj genitalno-zdjeličnog bola/penetracije – povezan s bolom ili strahom od bola tokom seksualnog odnosa.

Vaginismus se odnosi na nevoljne kontrakcije mišića vagine, što je veoma često psihogeno uzrokovano (uz postojanje straha, stida, traume, tjeskobe koja je povezana s neprorađenom traumom).

Dispareunija se odnosi na bolni seksualni odnos, a može zahvatiti i muškarce i žene, samo što je češći kod žena.

Orgazmički poremećaj kod žena

To je veoma često stanje kod žena u našoj kulturi, zbog nedovoljnog poznavanja ženske seksualnosti, kao i zbog toga što djeovjke kada su u adolescenciji ne praktikuju masturbatorne aktivnosti, a to dovodi do nepoznavanja senzacije orgazma, dok muškarci često nisu dovoljno obrazovani po pitanju ženske anatomije i fiziologije i ne poznaju ženske unutrašnje organe niti muskulaturu koja je neophodna da bi se kod žene postigao orgazam. Neke žene tako doživljavaju teškoću u dostizanju orgazma, imaju redukovan intenzitet orgazma. Može se desiti i da postoji redukovani seksualni interes ili smanjena seksualna želja.

Osim ovih postoji i drugo stanje koje se vezuje za seksualno zdravlje, a nije klasifikovano kao poremećaj, iako se radi o skupu simptoma i znakova u misaonom, emotivnom i socijalnom aspektu funkcionisanja, kao i u ponašanju, a tiče se hiperseksualnog ponašanja odnosno hiperseksualnosti, koja se negdje naziva i seksualnom zavisnošću ili seksualno kompulzivnim ponašanjem. Naučnici još uvijek nisu postigli dogovor oko uvrštavanja hiperaktivnog seksualnog poremećaja ili hiperseksualnosti u klasifikacije mentalnih poremećaja.

Parafilični poremećaji

Parafilični poremećaji su intenzivni, postojani seksualni nagoni ili ponašanja (pa čak i misli i fantazije) koja uključuju pojedince koji ne mogu dati dobrovoljni pristanak, ne-ljudske objekte, patnju ili ponižavanje.

Voajeristički poremećaj se odnosi na postizanje seksualnog uzbuđenja gledanjem drugih ljudi koji su bez odjeće ili se angažuju u seksualnoj aktivnosti.

Egzibicionistički poremećaj se odnosi na seksualno uzbuđenje pokazivanjem genitalija slučajnim prolaznicima koji to ne očekuju.

Froteristički poremećaj podrazumijeva seksualno uzbuđenje putem dodirivanja i trljanja o nekoga ko ne daje dobrovoljni pristanak na to.

Poremećaj seksualnog mazohizma se odnosi na postizanje seksualnog uzbuđenja preko toga da se bude ponižen, pretučen, vezan.

Poremećaj seksualnog sadizma je postizanje seksualnog uzbuđenja uzrokovanjem psihičke i/ili fizičke patnje drugima.

Pedofilični poremećaj se odnosi na seksualnu privlačnost prema djeci mlađoj od 18 godina, odnosno maloljetnim licima koja su mlađa pet godina i više od odraslog koji se upušta u seksualni odnos sa maloljetnom osobom odnosno djetetom. Djecom se po međunarodnim konvencijama smatraju djeca do 18. godine života, ali treba naglasiti da mnoga djeca ne dostižu nivo mentalne zrelosti ni sa 18 godina i prema tome nisu adekvatno psihoseksualno zrela za davanje dobrovoljnog pristanka na seksualnu aktivnost s osobom koja je mentalno zrelija.

Zoofilični poremećaj podrazumijeva seksualno uzbuđenje i fantazije o seksualnom odnosu sa životinjama (obično prisutno kod nekih pojedinaca koji nemaju adekvatan seksualni život, a imaju kućne ljubimce ili među određenim zanimanjima poput čuvara životinja, najčešće životinjske žrtve ljudi su: psi, mačke (kao kućni ljubimci), zatim ovce, koze, magarci (kao domaće životinje), konji i svinje (rjeđe).

Nekrofilični poremećaj se odnosi na postizanje seksualnog uzbuđenja kod fantaziranja ili opštenja sa leševima. Ovaj poremećaj se u velikoj mjeri može smatrati psihotičnim ili se sreće kod osoba s visokom psihopatskom strukturom ličnosti.

Koprofilični poremećaj odnosi se na postizanje seksualnog uzbuđenja kad se miješa izmet sa seksualnom aktivnošću, bilo da se razmazuje po tijelu, ili se jede (koprofagija) ili se na drugi način vrši velika nužda pred partnerom, realizuje klistir i dr., što u suštini i ne mora predstavljati poremećaj ako dvoje ljudi daju dobrovoljni pristanak na ovaku „seksualnu“ aktivnost.

Fetišistički poremećaj podrazumijeva seksualno uzbuđenje na neke objekte ili dijelove tijela (stopala, cipele, latex).

Transvestitski poremećaj je postizanje seksualnog uzbuđenja nošenjem odjeće suprotnog pola.

Rodna disforija

Rodna disforija je stres ili nelagodnost zbog neslaganja između vlastitog rodnog identiteta i biološkog pola pri rođenju (ranije je korišten termin „Poremećaj seksualnog ili rodnog identiteta“. Ne doživljavaju sve transgender osobe disforiju. Rodna disforija se može pojaviti kod djece, gdje se javlja kao perzistirajuća želja da se bude suprotnog pola odnosno roda, pa postoje i jake preferencije za uloge i aktivnosti suprotnog pola/roda. Odbacuju se igračke ili odjeća koja je tipična za biološki pol. Kod adolescenata i odraslih se javlja jaka želja da se bude tretiran kao osoba suprotnog roda odnosno pola. Javlja se nelagodnost s vlastitim primarnim i sekundarnim polnim karakteristikama. Razvijaju se preferencije za oblačenjem, ulogama i aktivnostima koje su povezane s identifikovanim rodom (suprotnim polom). Mogu se pojaviti anksioznost, depresivnost ili socijalno povlačenje zbog stresa koji je povezan s pitanjima rodnog identiteta. Postoji črvsto ubjeđenje da su njihova osjećanja i iskustva suprotna onima koja su karakteristična za njihov pol pri rođenju (biološki pol).

Kako dolazi do ovog stanja, još uvijek nije u potpunosti razjašnjeno. Vrlo je vjerovatno da tokom prenatalnog perioda dolazi do drugačije proizvodnje testosterona kod majke, što utiče na stvaranje drugačijeg nervnog sistema, odnosno mozga, koji ima više zajedničkih karakteristika sa suprotnim polom, nego s vlastitim. Lična iskustva, društvena očekivanja i stanje mentalnog zdravlja mogu uticati na nivoe stresa. Podrška porodice, prihvatanje od strane vršnjaka, te kulturološki stavovi mogu uticati na pojedinčevo iskustvo rodne disforije. U tretmanu se ne radi na „popravljanju“ rodnog identiteta osobe, već se pomaže u pronalaženju načina da se živi ugodno i autentično, a sama podrška može uključivati terapiju u smislu savjetovanja i specifičnih tehnika pojedinih psihoterapijskih pravaca kako bi se nosili sa stresom. Socijalna tranzicija podrazumijeva promjenu imena, zamjenica, oblačenja i izražavanja roda. Medicinska tranzicija podrazumijeva „blokatore puberteta“ za mlađe adolescente (vrsta agoniste gonadotropnog oslobađajućeg hormona kojim se odgađa pojava sekundarnih polnih obilježja, odnosno odgađa se pojava puberteta na način da se blokira proizvodnja testosterona (kod onih koji su biološki muškog pola) odnosno estrogena (kod onih koji su ženskog biološkog pola).

Službeno se rodna disforija ne smatra poremećajem, već se to tretira kao stanje koje je povezano sa seksualnim zdravljem, radi izbjegavanja stigmatizacije takvih pojedinaca, koji prolaze kroz određene teškoće i upravo prolazak na tim putevima socijalne i medicinske tranzicije iz jednog „pola u drugi“ je cilj psihotretmana, a krajnji cilj može biti hirurško odstranjivanje bioloških genitalija (češće kod bioloških muškaraca koji prolaze tranziciju u ženski pol) odnosno ostavljanje bioloških genitalija, ali odstranjivanje drugih aspekata koji asociraju na taj pol koji se ne osjeća (češće kod bioloških žena koje prolaze tranziciju u muški pol u vidu odstranjivanja dojki). Iako rodna disforija sama po sebi nije poremećaj, mnogi pojedinci, a često i cijele grupe i društva ovakve pojedince mogu smatrati poremećenima i zbog toga ih marginalizuju i otežavaju ovaj proces tranzicije, što onda stvara psihičke probleme s kojima se susreću i rodno „nedisforični“ (dakle, rodno konformistični) ljudi.