Razvojna psihologija je dio psihologije koji se bavi psihičkim aspektima našeg razvoja od začeća do smrti, što znači da obuhvata sve periode našeg života, od prenatalnog perioda, preko doba dojenaštva (bebe), ranog djetinjstva (do treće godine), predškolskog perioda (do polaska u školu), školskog perioda (od polaska u školu), u okviru kojeg nastaje period puberteta (koji je individualan i počinje od tinejdžerskih godina, iako u nekim slučajevima i ranije) i adolescencije (koja se smatra „psihološkim periodom puberteta, odnosno produženje perioda mladosti sve do odrasle dobi), zatim slijedi rana odrasla dob (nakon adolescencije), srednja odrasla dob (od tridesetih do pedesetih godina života), kasna odrasla ili zrela dob (do šezdesetih godina života), te starost (uglavnom od polovine šezdesetih godina) i smrt. Dok razvojna psihologija proučava aspekte onoga što bi se smatralo „normalnim razvojem“, razvojna psihopatologija se bavi psihičkim razvojem koji je „krenuo krivim putem“, dakle bavi se proučavanjem, detekcijom i tretiranjem psihičkih poremećaja u djetinjstvu i adolescenciji. Neki poremećaji se nazivaju neurorazvojnim poremećajima.
Svaki period života nosi sa sobom određene psihološke zadatke koje treba rješavati i uspješno rješavanje tih zadataka ili „kriza“ znači prelazak na naredne faze razvoja i mogućnost rješavanja zadataka koji su karakteristični za te faze razvoja. Obično takve vrste zadataka u psihologiji dijelomo na zadatke koji zahtijevaju kognitivni (misaoni, intelektualni) napor, zatim zadatke koji se odnose na emocionalni i zadatke koji se odnose na specifične krize u psihosocijalnom razvoju.
Prenatalni razvoj – period trudnoće, od začeća do rođenja
Prenatalni razvoj – je razvoj od začeća do rođenja i nesvjestan je period života, kojeg se niko od nas ne može sjetiti. Međutim, od velike je važnosti u tom periodu tzv. „psihologija trudnica“ i „trudničkog života“, jer će majčino ponašanje i majčino psihičko funkcionisanje tokom trudnoće u velikoj mjeri doprinositi ne samo trudnoći nego će postaviti i temelje u budućem psihičkom razvoju. Saznanja o prenatalnom razvoju odnosno periodu života svakog pojedinca kroz psihološku anamnezu ukazuje nam na postojanje komunikacije među članovima porodice. Da li su roditelji na primjer razgovarali s djetetom o tom periodu razvoja, kakav je bio taj period razvoja, kroz šta su prolazili, da li su morali da se sele, da li je bilo ratno stanje, je li bilo zlostavljanja među partnerima, kakva je bila trudnoća majke, da li je majka koristila alkohol, droge ili lijekove, kakvi su bili materijalni i socijalni uslovi života tokom trudnoće, samo su neka od brojnih pitanja koja se postavljaju tokom psihološke obrade razvoja pojedinca iz njegovog prenatalnog perioda. Važan podatak je i kako je tekao porod i da li je bilo komplikacija prilikom poroda.
Neurorazvojni poremećaji
Neurorazvojni poremećaji koji mogu nastati tokom prenatalnog ili perinatalnog razvoja i odnose se na stanja u kojima poremećaji tokom trudnoće (prenatalno) ili tokom poroda (perinatalno) pogađaju razvoj nervnog sistema. Ovi poremećaji mogu dovesti do brojnih kognitivih, motornih, emocionalnih i socijalnih oštećenja.
Prenatalni uzroci oštećenja se odnose na one faktore koji pogađaju fetus tokom trudnoće majke, a uključuju genetičke faktore, infekcije, neuhranjenost ili slabu ishranu, izlaganje toksinima ili drogama, komplikacije u zdravlju majke. Najčešće infekcije majke koje izazivaju određene neurorazvojne smetnje su infekcija virusom rubeole, citomegalovirusom i toksoplazmoza. Infekcije rubeola virusom posebno u prvom trimestru trudnoće mogu uzrokovati poremećaje autističnog spektra i intelektualne teškoće u razvoju. Infekcija citomegalovirusom tokom trudnoće može dovesti do razvojnog kašnjenja, intelektualnih poteškoća i drugih neurorazvojnih oštećenja. Parazitarna infekcija toksoplazmoza može dovesti do kašnjenja u razvoju, intelektualnih teškoća, psihomotoričkih problema i problema s vidom. Konzumiranje allkohola od strane majke može dovesti do Fetalnog alkoholnog sindroma (FAS), a koji kasnije u razvoju može izazvti kognitivna oštećenja, ADHD, te socijalne i emocionalne teškoće. Konzumiranje droga tokom trudnoće može u razvoju djeteta uzrokovati teškoće u učenju, probleme u razvoju i funkcionisanju pažnje, kao i motoričke nedostatke. Genetički poremećaji podrazumijevaju ili naslijeđene genetske bolesti ili de novo mutacije u genima ploda, gdje dolazi do razvoja stanja kao što su Daunov sindrom, Fenilketonurija, Sindrom fragilnog X hromozoma i dr. Loša ishrana majke ili neuhranjenost mogu oštetiti razvoj mozga fetusa, što dovodi do intelektualnih teškoća, ADHD-a i drugih kognitivnih i ponašajnih problema. Zdravstveni problemi majke poput diabetesa ili bolesti štitne žlijezde takođe pojačavaju rizik od nastanka neurorazvojnih poremećaja.
Perinatalni uzroci se odnose na događaje koji se odvijaju tokom poroda odnosno procesa rađanja ili neposredno nakon rođenja, a mogu se odnositi na komplikacije pri porodu, deprivaciju oksigenom, traumu koja pogađa razvoj mozga. Može doći do razvoja hipoksično-ishemijske encefalopatije, koja nastaje zbog nedostatka oksigena u krvotoku bebinog mozga tokom poroda ili nakon rođenja. Ovo stanje može dovesti do cerebralne paralize, razvojnog kašnjenja i intelektualnih teškoća. Prijevremeno rođenje se odnosi na bebe rođene prije 37. sedmice trudnoće i ovakva djeca su u povećanom riziku od razvoja neurorazvojnih poremećaja. Trauma pri rođenju se odnosi na fizičke povrede tokom poroda, kao što su trauma galve ili oštećenja nervnog sistema, što rezultira motornim deficitima, intelektualnim teškoćama i cerebralnom paralizom. Infekcije tokom poroda kao što je „neonatalni meningitis“ ili sepsa mogu dovesti do neurorazvojnih poremećaja, ako je zahvaćen mozak. Neonatalna žutica je ozbiljna žutica kod novorođenčadi, koja ako se ne tretira može dovesti do oštećenja mozga koji uzrokuje gubitak sluha, motorna oštećenja, te zakašnjelost u razvoju.
Identifikovanje i razumijevanje prenatalnih i perinatalnih faktora koji doprinose ovim poremećajima, može doprinijeti boljoj dijagnozi, tretmanu i potencijalnom preveniranju nekih od štetnih posljedica koje ova stanja sa sobom donose.
Period dojenčeta (od rođenja do prve godine života)
Psihički razvoj beba započinje njihovim dolaskom na svijet, s tim da, kako bebe ne komuniciraju verbalno, to je onda i psihološka procjena beba drugačija nego s djecom koja mogu komunicirati. Kod beba se procjenjuju uglavnom psihomotoričke sposobnosti, odnosno senzomotorika, te sposobnosti neverbalnog komuniciranja s okolinom (praćenje pogledom, smijanje, gugutanje, kretanje, stajanje, sjedenje, hodanje, puzanje, te manipulacije oralnom zonom). Pri rođenju se ispituju psihomotorički refleksi koji su prisutni pri rođenju, a iščezavaju nakon određenog perioda, tj. do kraja perioda dojenče više nema reflekse koji su prisutni pri rođenju. Bebe najviše komuniciraju plačem, što podrazumijeva da su bebe uznemirene, a kako prolaze kroz razne probleme adaptacije na vanjski svijet, to onda plač može biti povezan i s bolom, nelagodom koju dijete osjeća, mučninom, rastom zuba, tjelesnom temperaturom i drugo. Postoje nemirnije i mirnije bebe, što zavisi i od samog „temperamenta“ bebe koji se dijelom i nasljeđuje po principu nasljeđivanja nervnog sistema. Bebe su zbog slabog imunog sistema sklone infekcijama i treba da budu čuvane na poseban način, kako bi se zaštitile od mikrobioloških napasnika. S druge strane, pretjerano zaštićivanje djeteta takođe može dovesti do formiranja slabijeg organizma, koji se slabije bori s infekcijama. Roditelji ili staraoci o djetetu vremenom formiraju svoje odnose s bebom i beba s njima, te se kod beba procjenjuje i njihova sposobnost prilagođavanja na nove i nepoznate situacije, pa eventualno i uspostavljena emocionalna veza sa objektima (subjektima) iz svoje okoline. Zbog prirodne biološke povezanosti, gotovo je pravilo (ali ima izuzetaka) da bebe prvu pravu emocionalnu vezu formiraju s majkom, a kasnije i s drugim osobama iz svog okruženja.
Kod beba se mogu već u prvoj fazi života, iako teže, detektovati neki neurorazvojni poremećaji. Poremećaji iz spektra autizma se teško detektuju u prvoj godini života, ali se kod beba obično prati njihovo napredovanje u senzo-motoričkom razvoju. Moguće je uočiti postojanje genetičkih poremećaja (Daunov sindrom, sindrom fragilnog X hromozoma, cistična fibroza, bolest srpastih ćelija). Bebe sa Daunovim sindromom imaju karakteristične fizičke karakteristike koje ih razlikuju od ostale djece, u kognitivnom razvoju kasne, a mogu imati probleme sa radom srca i druge zdravstvene teškoće. Sindrom fragilnog X hromozoma se obično primjećuje kod dječaka, uzrokuje intelektualne teškoće i kašnjenje u razvoju (npr. u govornom razvoju), kasnije i socijalnu anksioznost i ponavljajuća ponašanja. Cistična fibroza je genetsko stanje koje pogađa pluća i probavni sistem, pa bebe mogu imati respiratorne probleme, teškoće u dobijanju na težini, te hronične prolive. Bolest srpastih ćelija se odnosi na promijenjen oblik crvenih krvnih zrnaca u krvi, što dovodi do blokada u krvotoku, boli, te postoji povećan rizik od razvoja infekcija.
Kongenitalni poremećaji se odnose na kongenitalne defekte srca, tzv. „zečiju usnu“ i bolest spina bifida. Strukturalni problemi sa srcem koji su prisutni pri rođenju mogu biti blagog do ozbiljnog intenziteta i mogu zahtijevati hirurške intervencije. Simptomi uključuju brzo disanje, teškoće u hranjenju, cijanozu (plavu kožu). Rascjep usne i nepceta („zečja usna“) je defekt pri rođenju gdje gornja usna ili nepce se ne formiraju u potpunosti nego dovode do teškoća s hranjenjem i potencijalnih problema u govornom razvoju, pa je potrebna operacija. Spina bifida je poremećaj pri rođenju u kojem se kičmeni stub ne razvija adekvatno, što dovodi do fizičkih i kognitivnih oštećenja, a što može rezultirati paralizom, problemima s mjehurom ili crijevima, te teškoćama u učenju.
Poremećaji metabolizma se dešavaju kada tijelo bebe ne može adekvatno procesuirati određene supstance zbog nedostatka određenih enzima ili usljed drugih razloga. Fenilketonurija je genetski poremećaj u kojem beba nije sposobna razbiti aminokiselinu fenilalanin, a što dovodi do oštećenja mozga, ako se ne tretira (specijalnim dijetama). Hipotiroidizam je stanje u kojem bebina štitna (tiroidna) žlijezda ne proizvodi dovoljno tiroidnog hormona, što dovodi do sporijeg rasta, razvojnih kašnjenja i kognitivnih oštećenja. Rani tretman tiroidnim hormonom može prevenirati ovakve probleme. Galaktosemija je rijetki poremećaj metabolizma kada tijelo ne može razbiti šećer galaktozu, a što dovodi do poremećaja jetre, katarakte, te intelektualnih teškoća.
Problemi s hranjenjem se kod beba mogu javiti zbog anatomskih, neuroloških ili drugih zdravstvenih teškoća. Moguća je pojava GERB (Gastroezofagealne refleksne bolesti), kada sadržaj želuca biva vraćen nazad u jednjak, što uzrokuje nelagodnost, mučnine, povraćanje ili teškoće s hranjenjem. Kod beba se može pojaviti i netolerancija na laktozu, usljed čega nastaje nadimanje, proliv ili nervoza. Grčevi kod beba mogu izazvati pretjerano plakanje, a obično počinje u trećoj sedmici života i traje do trećeg ili četrvtog mjeseca. Tačan uzrok je nepoznat, ali može biti povezano s nelagodom u gastrointestinalnom traktu ili zbog nerazvijenosti nervnog sistema.
Period djetinjstva
Period djetinjstva bi se mogao odrediti kao period ranog djetinjstva, predškolski i školski period i traje od prve godine života (kada dijete prestane dojiti) pa sve do ulaska u pubertet. Ni tada se ne može u pravilu govoriti da je period djetinjstva završen, jer su i mladi na neki način još uvijek „djeca“, samo što to više „ne žele da budu“ i nastaju burnije promjene, posebno zbog početaka manifestnog seksualnog razvoja i seksualnih interesovanja. Period najranijeg djetinjstva je nesvjestan i za njega je karakteristična tzv. „amnezija“, tj. nesjećanje na taj period života. O tom periodu pojedinac pri psihološkom pregledu malo zna, kao što se slabije sjeća i predškolskog perioda, jer su sjećanja na taj period izblijedila. Međutim, svijest o sebi se razvija s trećom godinom života i tada dijete počinje razlikovati „svoje ja“ od svog „ne-ja“ i počinje formiranje „koncepta o sebi“. Počinje se razvijati i svijest o pripadnosti određenom polu odnosno rodu, te upravo u predškolskom periodu mogu da se primijete određene „rodne nekonformističnosti“ koje će uticati na psihički razvoj djeteta, jer su neusklađene heteroseksualnim normativima društvene zajednice.
Psihički problemi ili poremećaji koji nastaju u djetinjstvu i adolescenciji ponekad mogu biti veoma ozbiljni, a najveći problem psihičkih poremećaja djece jesu odrasli, odnosno njihovi roditelji, koji jako često ne mogu prihvatiti da im dijete ima neki psihički poremećaj. Međutim, rano otkrivanje uzroka i simptoma psihičkih poremećaja, ima bolji rezultat u tretiranju takvih poremećaja, nego kada se to potiskuje. Poseban vid problema predstavljaju djeca s intelektualnim teškoćama, odnosno generalno djeca s oštećenjima u psihofizičkom razvoju, ali ne zbog njihovih problema, jer se takva djeca mogu naučiti onoliko koliko im to razvojne psihofizičke mogućnosti dozvoljavaju, već se problem pronalazi u roditeljima te djece, koja ne prihvataju realitet i zbog toga im je potrebna psihološka podrška. Pogrešno je vjerovati da takva djeca trebaju psihologa, jer je psiholog u tim slučajevima potreban roditeljima. Slično tome, djeca s poremećajima u ponašanju bi se znatno lakše tretirala, kada bi se zajedno s njima tretirali i njihovi roditelji, jer su veoma često roditelji uzrokovali psihičke probleme kod djece (bilo genetski, bilo psihološki svojim metodama i tehnikama vaspitanja).
Neki psihički poremećaji koji su karakteristični za odrasle, mogu se javiti i kod djece. To je slučaj s anksioznim poremećajima, PTSP-om, poremećajima vezanim za stres i traumu, poremećajima raspoloženja. Međutim, neki poremećaji se tipično javljaju u djetinjstvu poput ADHD-a, psihomotoričkih poremećaja, teškoća u učenju, poremećaja ophođenja i poremećaja sa suprotstavljanjem i prkošenjem. Kod neke djece se mogu uočiti i simptomi psihotičnih poremećaja (npr. šizofrenija) posebno zbog nasljednosti takvih oboljenja, a sve češće se raspravlja i o postojanju psihopatskih ličnosti kod djece već od predškolske dobi, iako su u nauci i struci podijeljena mišljenja o tome da li se kod djece može govoriti o poremećajima ličnosti, jer ih je teško razgraničiti od poremećaja ponašanja.
Poremećaj pažnje sa hiperaktivnošću (ADHD)
ADHD je engleska skraćenica od Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder ili Poremećaj pažnje sa hiperaktivnošću. To je neurorazvojni poremećaj koji pogađa pažnju (kognitivna sposobnost koja se odnosi na koncentraciju, a koja je neophodna pri obavljanju određenih aktivnosti), kontrolu impulsa i hiperaktivnost. Simptomi se obično javljaju prije dvanaeste godine, a veoma često su uočljivi već u predškolskom dobu djeteta. Odlikuje se dakle poremećenom pažnjom, impulsivnošću i hiperaktivnošću.
Poremećena pažnja podrazumijeva teškoće u fokusiranju, koncentraciji, najčešće u aktivnostima koje zahtijevaju mentalni, intelektualni napor, kao i teškoće u slijeđenju intelektualnih aktivnosti i organizaciji istih. Veoma često se ovaj poremećaj primjećuje u školskim aktivnostima, gdje djeca ne mogu zadržati fokus na usmjerenim aktivnostima, pa onda pokazuju hiperaktivna i impulsivna ponašanja.
Impulsivnost se odnosi na to da takva djeca (ili odrasli, jer ovaj poremećaj se može javiti i kod odraslih ljudi, ali je znatno veći problem kod djece, zbog toga što djeca i ne mogu dovoljno osvijestiti da se radi o problemu, dok odrasli to mogu) teško čekaju na svoj red, prekidaju druge ili impulsivno donose odluke ne razmišljajući o posljedicama. Hiperaktivnost se ogleda u pretjeranom „vrpoljenju“, pa takva djeca veoma teško sjede na jednom mjestu, te ih je teško kontrolisati u školskim ili usmjerenim aktivnostima s mentalnim zadacima. Ovakva djeca ne mogu sjediti s mirom niti mogu ostati mirna duže vremena, te im je stalno potrebna neka aktivnost.
Poremećaj disregulacije raspoloženja
Poremećaj disregulacije raspoloženja (s izbijanjem bijesa, skraćeno engl. DMDD, Disruptive Mood Dysregulation Disorder) podrazumijeva česte i nekontrolisane izlive bijesa (verbalni i/ili fizički izlivi agresije koji nisu proporpcionalni datoj situaciji), hroničnu razdražljivost (ljutnja, mrzovoljnost, osjetljivost između epizoda izliva bijesa), neodgovarajuću reakciju na stres i teškoće u kontroli emocija (izražena je pretjerana ljutnja u svakodnevnim situacijama i dolazi do naglih promjena raspoloženja i teškoća u smirivanju djeteta nakon izliva bijesa). Ovakvi simptomi moraju trajati najmanje godinu dana, dešavati se barem tri puta sedmično i u barem dvije različite situacije (npr. škola, porodični ambijent, odnosi s vršnjacima).
Poremećaj sa suprotstavljanjem i prkošenjem
Ovaj poremećaj kod djece i adolescenata takođe karakteriše obrazac ljutitog, nervoznog, svadljivog i prkosnog ponašanja prema autoritetima (roditeljima, nastavnicima, učiteljima i dr. odraslima), tako da se ovakva djeca često svađaju s odraslima, odbijaju da urade ono što se od njih zahtijeva (ne žele napisati zadaću, pospremiti sobu, ustati na vrijeme, ići u školu, biti mirni na nastavi, etc.), stalno zadirkuju druge, te okrivljuju druge zbog vlastitih grešaka ili nedoličnog ponašanja (početak projektivnog mehanizma odbrane, koji vodi u emocionalnu nestabilnost u odrasloj dobi). Ova djeca su često jako uznemirena, lako se uvrijede, osjetljiva su na kritiku, pokazuju osvetoljubiva ponašanja (barem dva puta u toku perioda od šest mjeseci, koliko je potrebno da bi se postavila dijagnoza), a takvi simptomi su klinički značajni onda kada remete školski, porodični ili socijalni život, pa je neophodna dosljedna disciplina. Veoma često se dešava da se ovakva ponašanja kod djece javljaju u nedosljednim vaspitnim stilovima roditelja (jedan roditelj primjenjuje npr. popustljiv, a drugi autoritativan stil vaspitanja), pa se često u samom „prevaspitanju“ djeteta moraju uključiti i roditelji, tj. dijete se mora tretirati u svim situacijama u kojima pokazuje neprikladne obrasce ponašanja. Netretiranje ovog poremećaja u djetinjstvu može dovesti do ozbiljnijih psihičkih posljedica u adolescenciji i odrasloj dobi, pa ovaj poremećaj lako prelazi u antisocijalni poremećaj ličnosti, te pojedinci postaju neposlušni i čine nezakonita ponašanja, usljed čega podliježu krivičnim postupcima i sankcijama i bivaju institucionalizovani (u vaspitno-popravne domove ili zatvore).
Poremećaj ophođenja (ponašanja)
Poremećaj ophođenja se odnosi na znatno ozbiljnija ponašanja nego kod poremećaja sa suprotstavljanjem i prkošenjem, kroz perzistirajuće kršenje prava drugih ljudi ili socijalnih normi, pa simptomi uključuju: agresivnost prema drugim ljudima ili životinjama (npr. izazivanje tuča, zadirkivanje drugih, vršnjačko nasilje, tzv. „bullying“); uništavanje imovine (razbijanje, rušenje, paljenje, etc.); sklonost laganju i krađi; ozbiljno kršenje pravila (bježanje iz škole ili od kuće, kršenje razredne ili školske discipline, činjenje krivičnih djela). Ovaj poremećaj se takođe može u odrasloj dobi pretvoriti u antisocijalni poremećaj ličnosti ako se ne tretira i veoma je opasan zbog toga što predstavlja opasnost za druge ljude u okolini (više nego za samog pojedinca), a sa sobom nosi određene socijalne i zakonske posljedice. Preduslov dijagnostikovanja antisocijalnog poremećaja ličnosti je postojanje poremećaja ophođenja u djetinjstvu, ali se u praksi dešava i da neki pojedinci nisu imali takva ponašanja u djetinjstvu niti su bila dijagnostikovana s ovim poremećajem, a da u odrasloj dobi pokazuju antisocijalna ponašanja odnosno poremećenu strukturu ličnosti (što može nastati usljed raznih životnih okolnosti).
Poremećaji autističnog spektra
Poremećaji autističnog spektra predstavljaju sve veći izazov u psihološkoj i defektološkoj (više) praksi, te je sve veća potreba za reakcijama psihologa (u detekciji) i pedagoga (u tretiranju) ovih poremećaja. Praktično iskustvo ukazuje da su ovi poremećaji sve vidljiviji među djecom predškolskog uzrasta (u vrtiću), te da konzumiranje tehnoloških instrumenata (mobitela, tableta, televizora) značajno doprinosi razvoju ovih poremećaja, tj. sve više djece biva dijagnostikovano poremećajima autističnog spektra zbog toga što imaju drugačiji razvojni put ukoliko odrastaju uz tehnološke aparate više nego uz socijalnu komunikaciju. Ovi poremećaji podrazumijevaju nedostatke u započinjanju i održavanju socijalne komunikacije i interakcije u različitim kontekstima.
Djeca ponekad pokazuju restriktivna ili ponavljajuća ponašanja i interese s čestim neprikladnim ili čudnim senzornim odgovorima na socijalne stimulacije. Simptomi se mogu primijetiti već u ranom djetinjstvu, kada socijalni zahtjevi postaju veći i kada dolazi do slabijeg prilagođavanja djeteta socijalnom okruženju. Ovaj poremećaj može da se javi sa ili bez intelektualnog zaostajanja u razvoju, kao i sa ili bez govornih poremećaja. Neka djeca s poremećajima iz autističnog spektra ne progovaraju na vrijeme, ali razumiju govor. Kod komunikacije s ovom djecom, nedostaje recipročnosti, tako da djeca ne daju odgovore, ne gledaju u oči, ne odazivaju se na ime. Imaju teškoće u razumijevanju neverbalnih znakova (gestikulacija, kontakt očima, facijalna ekspresija). Slabije formiraju ili održavaju socijalne interakcije (teško sklapaju i održavaju prijateljstva, u kasnijoj dobi i partnerske, ljubavne i druge odnose). Preferiraju samostalne aktivnosti odnosno samoću, te se teško prilagođavaju društvenim normama. Prave ponavljajuće pokrete poput ljuljanja, vrtenja, tapšanja rukama i sl. Insistiraju na rutinskim ritualnim ponašanjima i pokazuju otpor prema promjeni (ponašaju se prema određenom zamišljenom redu i jako se odupiru kada im se to poremeti). Imaju intenzivan fokus na specifične interese (npr. brojeve, vozove ili određene predmete ili ljude). Mogu biti pretjerano osjetljivi na određene zvukove, teksture, svjetla ili imati varijacije u toleranciji na bol. Dodatni simptomi mogu uključivati i anksioznost, nervoznost, te neobične odgovore na socijalne interakcije, bilo da izbjegavaju ili traže pretjeran angažman u istima. Ranije se govorilo o blažoj formi autizma nazvanoj Aspergerov sindrom, u kojoj pogođeni subjekti imaju prosječnu ili čak iznadprosječnu inteligenciju (dok se „klasični“ autistični poremećaj često vezivao i za postojanje zaostajanja u intelektualnom i govornom razvoju), sa snažno razvijenim govornim vještinama, ali s teškoćama u socijalnim interakcijama i sa intenzivnim fokusom na specifične interese. Ponekad se dešava da se dijete razvija „normalno“, a onda nastaje iznenadni gubitak govornih, motornih ili socijalnih vještina. Poremećaji iz spektra autizma se obično dijagnostikuju u ranom djetinjstvu, te ne postoji lijek za ovaj poremećaj, ali rane intervencije (kao što su terapija govora, trening socijalnih vještina, te bihejvioralne tehnike terapije) mogu pomoći djeci da poboljšaju svoje vještine i da se prilagode izazovima.
Teškoće ili onesposobljenosti u učenju
Teškoće ili onesposobljenosti u učenju se kod djece javljaju kao specifični neurorazvojni odnosno neurološki poremećaji koji pogađaju njihovu sposobnost da uče na tipičan način, uprkos adekvatnoj inteligenciji. Ovi poremećaji uključuju disleksiju, diskalkuliju i disgrafiju. Disleksija se odnosi na teškoće u čitanju, spelovanju i pisanju uprkos dobrim kognitivnim sposobnostima. Diskalkulija se odnosi na teškoće u razumijevanju i izvršavanju matematičkih zadataka (računanja). Disgrafija podrazumijeva teškoće u pisanju, spelovanju i organizovanju misli u pisanoj formi. Ovi poremećaji ne moraju biti povezani s inteligencijom, već pogađaju određena područja učenja, pa djeca trebaju specijalizovane oblike podrške da bi postigla odgovarajuće uspjehe u školi.
Psihomotorički poremećaji (tikovi)
Psihomotorički poremećaji se odnose na nevoljne, ponavljajuće pokrete ili vokalizaciju, a poznati su pod pojmom „tikova“. Motorni tikovi mogu biti jednostavni (kratki, brzi i uključuju manje skupine mišića: treptanje, trzanje glavom, trzanje nosa, dizanje ramena, facijalne grimase) ili složeni (koordinisani pokreti i uključuju veće skupine mišića: skakanje, dodirivanje objekata ili ljudi, okretanje tijela, imitiranje pokreta drugih ljudi – ehopraksija, pravljenje neprikladnih ili opscenih gestikulacija – kopropraksija). Tikovi nekada nastaju iznenadno u situacijama jakog stresa ili kod traumatskih iskustava, nekad su prolazni, a nekada trajni, te nekada mogu biti vokalnog ili samo motornog karaktera ili oboje. Kod Tourettovog sindroma, može se raditi kako o motornim tikovima, tako i o vokalnim tikovima, koji podrazumijevaju gunđanje, nakašaljavanje, izgovaranje opscenih riječi i sl.
Period puberteta i adolescencije (kasno djetinjstvo i mladost)
Period puberteta počinje vidljivim promjenama na tijelu, koje mogu uočiti i sama djeca, a i roditelji i druge osobe iz djetetove okoline. Promjene se dešavaju zbog fizioloških promjena u organizmu i biološkog sazrijevanja tijela, pa tako dolazi do tzv. „seksualnog“ sazrijevanja, koje je samo biološkog, ali ne i psihološkog karaktera. Ovo se mora imati u vidu zbog toga što su pubescentna i adolescentna djeca prijemčiva da postanu seksualno radoznala i da se upuštaju ne samo u solitarne nego i u interaktivne seksualne aktivnosti. Seksualnost postaje jedno od osnovnih pitanja u razvoju i ponašanju mladih, pa mladi predstavljaju ujedno i najranjiviju kategoriju upravo zbog toga što vrlo lako mogu postati žrtve odraslih ili starijih ljudi koji ih mogu seksualno eksploatisati. S druge strane, mladi se mogu i među sobom upuštati u seksualno ili na drugi način rizična ponašanja (konzumiranje droga, alkohola, brza vožnja i dr.), što može nositi određene negativne posljedice po njihov budući psihički razvoj. Nekad se kod njih radi samo o eksperimentisanju, ali često eksperimentisanje može odvesti mlade u neželjene posljedice. Nisu tako rijetke mladalačke neželjene trudnoće, polne bolesti među mladima, razvijanje zavisničkog ponašanja (zavisnost od droga, alkohola) ili zloupotreba psihoaktivnih supstanci. Ovakva ponašanja mogu mlade dovesti i u sukob sa zakonom, te ozbiljlno ugroziti njihovo lično, ali i blagostanje onih koji se o njima brinu.
Erotska ljubav se kod mladih prvi puta osjeti upravo u doba adolescencije i tada mladi počinju birati partnere u koje se zaljubljuju, ali je zaljubljivanje adolescenata često praćeno idealizacijom ljubavi i maštanjem da je ljubav onakva kakvom se prikazuje u medijima (literaturi, filmovima, mainstream-u), pa djevojke zamišljaju „princa na bijelom konju“, a mladići „princezu koju će probuditi poljupcem“ (u metaforičkom smislu), pa često ljubav mogu posmatrati na opsesivan način, što može dovesti do određenih problema u svakodnevnom životu (zapostavljanje školskih obaveza, neodgovornost prema domaćim i školskim zadacima, nesmotrena ponašanja, nekorištenje zaštite pri seksualnim odnosima, konzumiranje supstanci i dr.). Tada se zbog toga što ih partner „ostavi“ ili prekine ljubavnu vezu, mogu desiti i suicidalna ponašanja, depresivne epizode i drugi psihički problemi, upravo zbog idealizacije ljubavi. Odrasli ljudi koji idealizuju ljubav takođe mogu imati slične probleme, što znači da imaju određene fiksacije na mladalačku dob razvoja i neazriješene krize koje su karakteristične za taj period života.
Poremećaji koji se tipično javljaju u pubertetu i adolescenciji su oni koji se tiču seksualnog ponašanja, jer tada dolazi do ispoljavanja seksualnih potreba i interesa u interaktivnom socijalnom okruženju. Za adolescenciju su karakteristični i Poremećaji ishrane (Anorexia Nervosa, Bulimia Nervosa) zbog toga što se javljaju i pitanja slike o tijelu, tako da može doći i do poremećenog self koncepta, koji utiče na formiranje kompletnog psihosocijalnog identiteta. Ponovo se javlja prkosno ponašanje iz djetinjstva, samo je ono sada izraženije i buntovnije, tako da mladi često pokazuju suprotstavljajuća ponašanja od onih koja se od njih zahtijevaju. Počinju bježanja iz škole, kod nekih se javljaju i bježanja od kuće i druga neodgovorna ponašanja, koja su već alarm za traženje stručne pomoći. Mladi se sami neće javiti za stručnu pomoć, jer misle da im ne treba i da su oni „sposobni riješiti probleme sami“, a odrasli nekad nisu dovoljno osposobljeni stručnim znanjem iz psihologije mladalaštva da bi pristupili mladima sa specifičnim sklopom osobina ličnosti. Za neke adolescente je institucionalizacija jedino rješenje, nekada postoji i potreba za hospitalizacijom i medikamentoznim tretmanom (posebno kod psihotičnih poremećaja ili poremećaja povezanih sa zloupotrebom supstanci i kod kršenja zakonskih normi). Neki mladi mogu biti prijemčivi da postanu žrtvama trgovine ljudima ili maloljetničke prostitucije, žrtve seksualne i druge eksploatacije, što je posebno kod nas izraženo u romskoj subkulturi. Svi psihički poremećaji koji se javljaju kod odraslih ljudi i djece, mogu se javiti i kod adolescenata. Rana psihodijagnostička procjena i rana intervencija u velikoj mjeri doprinose boljem blagostanju adolescenata i osoba koje se o njima brinu. Najčešće se roditelji obraćaju za stručnu pomoć zbog narušenih odnosa s njihovom djecom koja su u pubertetu ili mladalaštvu.
Mladi mogu imati različite probleme, a ono čime su oni najviše okupirani jeste slika o sebi, svom tijelu i tome šta drugi misle o njima. Formiranje zdravog self koncepta i sistema vrijednosti je od ključnog značaja za dalje emocionalno i socijalno funkcionisanje mladih. Mladi takođe postaju žrtve i medijskog mainstream-a zbog toga što se identifikuju s uzorima koji im se serviraju putem raznih medijskih platformi. Kako je Internet postao dostupan svima i svakome u svako doba dana, tako su i različiti sadržaji, koji su dostupni na internetu, uticajni na mlade i mladi upravo gledanjem takvih sadržaja mogu iskriviti percepciju sebe i svijeta oko sebe. Ovo je posebno izraženo u savremenom dobu i u generacijama koje su rođene nakon devedesetih, dakle u trećem milenijumu, kada je došlo do naglog tehnološkog napretka, koji je sa sobom donio niz prednosti, ali i određenih problema. Mladi nekritički prihvataju sve što vide putem medijskih sadržaja i zbog procesa poistovjećivanja s glumcima, pjevačima i drugim figurama iz mainstream-a, postaju skloni i razvijanju psihičkih poremećaja. Jedan od gorućih problema je identifikacija mladih i djece s „popularnim zanimanjima“ poput „tik-tokera“ „you-tubera“ i drugih vrsta „influensera“, koji u svojoj suštini i nisu neka zanimanja, jer takvi ljudi ne pokazuju nikakve talente, već samo način da zarađuju novac, što mladi ljudi i djeca prihvataju kao „ispravno“ i zbog toga se ne trude da uče, jer shvataju da im obrazovanje ne mora služiti da bi se „finansijski“ snašli u životu, a ogromne količine novca koje se zarađuju na taj „influenserski“ način postaju cilj kojem mladi teže. S druge strane, uticaj medija kroz muziku, film i druge vrste „medijske umjetnosti“, sve više mlade odvlači u svijet kriminala s obilježjima nasilja. Nekritički se identifikuju s kriminalno orijentisanim pojedincima i smatraju kako je „život kriminalaca“ zapravo „cool“, pa tako mladići zamišljaju kako će biti „veći frajeri“ ako se bave kriminalom, jer se kriminal predstavlja kroz „hipermaskulinizaciju“, a djevojke zamišljaju mladiće koji se bave kriminalom kao poželjne partnere, razvijajući jedno specifično stanje koje se naziva „hibristofilija“.
Hibristofilija
Hibristofilija je stanje (jer još uvijek nije klasifikovano kao poremećaj) u kojem osoba doživljava seksualnu privlačnost prema licima koja su počinila neko krivično djelo ili koja se tipično dovode u vezu s kriminalom, posebno ako su takva lica počinioci opasnih ili nasilnih krivičnih djela poput razbojništava, ubistava ili dilanja drogom. Nekad se ovo stanje naziva „Sindromom Bonnie i Clyde“ (par koji je u tridesetim godinama prošlog vijeka činio niz krivičnih djela poput pljački i ubistava).
Hibristofilija može biti izražena i u odrasloj dobi, a karakteriše je intenzivna fascinacija s pojedincima koji su okarakterisani kao skloni kriminalu, posebno s onima koji su osuđeni ili optuženi zbog teških krivičnih djela poput ubistava ili nasilničkog ponašanja. Veoma često formiraju percepciju da upravo oni mogu „promijeniti“ ili „spasiti“ kriminalca od takvog ponašanja, idealizujući ih i stvarajući o njima pozitivnu sliku, uprkos njihovim krivičnim djelima. Ovakve osobe se osjećaju uzbuđenima kada stupaju u interakciju s kriminalnom populacijom, te „romantizuju“ kriminal i opasnost, ignorišući nasilna krivična djela koja su kriminalci počinili. Tendiraju da opravdaju kriminalna ponašanja, veoma često nalazeći razloge njihove sklonosti kriminalu. U ponašanju, takvi pojedinci mogu biti fascinirani kriminalcima, te im pisati pisma ili nastojati ostvariti komunikaciju s njima dok su u zatvoru. Traže da uspostave odnos s ljudima iz svijeta kriminala, kada se oni nalaze na slobodi ili kada su u zatvoru, čak dotle da s njima žele zasnovati i brak.
Javno staju u odbranu prava kriminalaca ili se angažuju u onlajn (ili drugim) zajednicama koje zastupaju prava kriminalaca ili ih hvale. Postaju opsjednuti s gledanjem dokumentarnih filmova koji se tiču kriminala, istinitim kriminalnim pričama ili licima iz svijeta kriminala.
Postoji tzv. „pasivna“ i „agresivna“ hibristofilija. Pasivna hibristofilija podrazumijeva samo privlačnost prema kriminalcima, bez da se upuštaju u činjenje krivičnih djela, te često stupaju s njima u bračne ili ljubavne (tzv. vanbračne) veze dok su oni u zatvoru (na primjer, kod nas postoji tendencija kriminalaca da pronađu djevojku dok su u zatvoru preko svojih prijatelja, koja pristaje da u centrima za socijalni rad dobije dokument da se s osuđenikom nalazi u „vanbračnoj zajednici“ i tako mu dolazi u tzv. „slobodne posjete“ tj. posjete koje omogućavaju seksualne aktivnosti). Postoje brojni primjeri obožavateljki serijskih ubica ili agresivnih kriminalaca u društvu, koji se putem medija prikazuju kao „heroji“, gdje se djevojke (uglavnom) fasciniraju njjhovim fizičkim izgledom. Upravo se kod takvih pojedinaca kojima se djevojke fasciniraju nailazi na kombinaciju teških poremećaja ličnosti, najčešće antisocijalnog i narcističnog poremećaja, sa ponekad i psihotičnim, bizarnim crtama ličnosti i parafiličnim poremećajima (poremećajima seksualnog karaktera).
Agresivna hibristofilija podrazumijeva i aktivno učestvovanje u kriminalnim aktivnostima s kriminalcima kojima se hibristofilna osoba fascinira. Kod njih se javlja nisko samopouzdanje, s težnjom da se potvrdi od strane „dominantne“ ili „moćne“ osobe, ali i težnja za kontrolom (kada je osoba u zatvoru, ona je pod „kontrolom“ da ne može naći drugu partnerku). Takve osobe uživaju u traganju za uzbuđenjima i senzacijama. Mogu imati problema s prošlim traumama koje su povezane sa zlostavljanjem, ali se ovi poremećaji mogu javiti i kao posljedica „romantizacije“ u medijima kroz dokumentarne ili umjetničke filmove, knjige, muziku i dr. Ovo nije zvaničan poremećaj u klasifikacijama mentalnih poremećaja, ali može predstavljati problem u svakodnevnom funkcionisanju onih koji „pate“ od ovakvih „simptoma“.
Kod adolescenata osnovno pitanje postaje „ko sam ja“ i mladi žele da sebi odgovore na to pitanje tako što pronalaze svoj identitet, eksperimentišu u raznim aspektima života, a javlja se i pitanje psihoseksualnog identiteta, koje se nastavlja i u odrasloj dobi, ako se konflikti nisu razriješili tada. Mladi se mogu psihologu obratiti u vezi s pitanjima koja se tiču njihovog psihoseksualnog i uopšte psihosocijalnog identiteta koji se formira u doba adoelscencije. Formiranje identiteta nije jednostavan zadatak i pred adolescente se postavlja mnogo zahtjeva, a sam period razvoja je tako nagao i pun promjena, da se na sve to treba naviknuti, dok vrlo često odrasli zahtijevaju od adolescenata da ostanu djeca, a i da shvataju stvari kao odrasli, što ih onda stavlja u jedan položaj da „ni sami ne znaju“ kako da se postave i zato probaju razne uloge.
Psihičke teškoće koje se u adolescenciji javljaju su uzrokovane biološkim (genetika, hemija mozga i hormonalne promjene), sredinskim (porodični konflikti, traume, pritisci vršnjaka, socijalne mreže, mediji) i psihološkim faktorima (nisko samopouzdanje, stres u vezi s akademskim ili školskim uspjehom, problemi s identitetom). Psiholozi mogu doprinijeti lakšem i boljem razjrešenju adolescentskih kriza i konflikata, samo adolescenti moraju ostvariti adekvatan transfer sa psihologom i biti motivisani za rad. Neki adolescenti zbog problema sa zakonom završavaju institucionalizovani u institucije koje prate sudovi i tužilaštva i takvi adolescenti zahtijevaju multidisciplinaran pristup stručnjaka iz različitih oblasti (psihologija, psihijatrija, pedagogija, socijalni rad, pravo i kriminalistika).